Pas als de waarheid mens wordt, is er echt uitzicht op verlossing. Maar dan moeten we ons er wel voor openstellen en afstand doen van de illusie dat we op eigen kracht ook best tot de waarheid kunnen doordringen.

Waar zijn we van verlost? Niet van geweld, want dat tiert welig in onze wereld. Het heeft er alle schijn van, dat mensen er niet toe in staat zijn een stabiele vrede te bereiken, want altijd steekt het geweld zijn wrede kop weer op.

Als het de satan is die dit steeds weer voor elkaar krijgt, wat is dan de betekenis van verlossing? Verlossing was voor de Joden indertijd verlossing van de Romeinse bezetter en daarmee ook van alle verzet tegen het plan van Israëls God met zijn volk en de wereld. Ook daar lijkt nog niet veel van terecht te zijn gekomen. Toch wordt Jezus wereldwijd door velen als dé Verlosser beschouwd. Hoe valt dat te begrijpen?

De erfzonde

Een specifiek christelijk concept van verlossing is bevrijding van de erfzonde. Waarin die erfzonde dan wel zou bestaan valt moeilijk te begrijpen in een cultuur die ervan uitgaat, dat iedereen wordt geboren met een pakket onvervreemdbare mensenrechten. Waar halen ze die vandaan? Zuigen ze die uit hun duim? Of worden ze misschien afgeleid uit de volkssoevereiniteit die velen beschouwen als nog onfeilbaarder dan de paus?

Maar in ernst, wat behelst de erfzonde en hoe kan het kruisoffer van Jezus ons daarvan verlossen? Als de mensenrechten aan gekerstend natuurrecht zijn ontleend, dan moeten ze ook in dat kader worden geïnterpreteerd, anders krijg je de wildgroei die we hebben gekregen, met de volkswil als enig fundament. Dat werkt kennelijk niet.

Een zondebok

We moeten om te beginnen met René Girard begrijpen, dat elke sociale orde van mensen uitgaat van een zondebok, waar de gemeenschap door is verlost uit een schijnbaar eindeloze chaos van haat en geweld. Die zondebok wordt vereerd als verlosser, want hij biedt bevrijding van de zware taak te zoeken naar een afdoend slachtoffer, dat een eind kan maken aan het wild geraas.

In grote chaos lopen de mensen over van moordzucht, maar ze zijn perplex en weten niet wie ze het eerst moeten aanpakken. Ze hunkeren naar overheden die hun met gezag kunnen vertellen wie ze moeten doden of althans verjagen. We zitten nu in precies zo’n situatie en in de chaos van het geweld wordt naarstig naar schuldigen gezocht. En naar leiders die hen durven aan te wijzen.

Arbitrair

Overheden hebben het niet gemakkelijk in zo’n situatie, want het aanwijzen van schuldigen is altijd arbitrair. Men moet iemand – of een groep – zien te vinden, die effectief als de oorzaak van de chaos kan worden beschouwd en daarbij moet gekozen worden.

Volgens Girard zijn er bepaalde slachtoffercriteria, maar ook dan moet er worden geselecteerd. De zondebok meldt zich niet vrijwillig en we zijn aangewezen op de nodige aandrang, opnieuw met meer of minder geweld. Dat is een permanente zorg van overheden en ze ontkomen er niet aan te liegen en te bedriegen. Als het tenslotte toch is gelukt het krijgsgewoel tot bedaren te brengen, dan wordt rond de klaarblijkelijk effectieve zondebok een cultus gebouwd.

Jezus

Waar Jezus ons van verlost heeft, is niet onze door erfzonde aangetaste natuur, maar wel de opgave steeds weer zelf, met leugen en bedrog, iemand aan te wijzen op wie wij onze schuld kunnen afschuiven. Hoewel het drama van het offer er traditioneel uitziet, is het grote verschil, dat Jezus zich daar zelf welbewust voor heeft aangewezen. Door deze operatie zijn mensen er pas echt toe in staat te ontkomen aan leugen en bedrog.

Zonder dit cruciale offer zijn vrijwel alle mensen overgeleverd aan de satan, die niet anders kan dan liegen en bedriegen. En dat is precies de erfzonde waar Jezus ons in aanleg van heeft verlost. Anders gezegd, mensen kunnen hun machtspositie nooit ten volle rechtvaardigen en moeten hun toevlucht nemen tot leugens om bestwil. Pas als de waarheid mens wordt, is er echt uitzicht op verlossing.

Verlossing met hoofdletter

Maar we moeten ons er wel eerst voor openstellen en afstand doen van de illusie, dat we op eigen kracht ook best tot de waarheid kunnen doordringen en daar geen goddelijke hulp bij nodig hebben. Onze mensenrechten kunnen ons niet verlossen uit het oude circuit van de zondebokken, want die zijn hoogstens, om met Cusanus te spreken, radius lucidissimi evangelii, een afstraling van het uiterst verlichte evangelie en van het natuurrecht.

Ook de islam biedt een hele serie leefregels aan, waardoor die er ook wel toe in staat is een zekere ordening van menselijke socialiteit tot stand te brengen, maar echte verlossing heeft die niet in de aanbieding, juist omdat die het de verlosser Jezus ontzegt één te zijn met God. Zo komt het, dat moslims zo vaak bijna instinctief anti-joods zijn: ze hebben nooit geleerd het zonder zondebok te stellen.

Ook in de geschiedenis van de christenen is sprake van zondebokken, maar zij zijn er dankzij Jezus toe in staat het oude systeem te doorzien en zich eraan onttrekken. Dat is het wezen van Verlossing met een hoofdletter.

Ben Hoffschulte is rechtsfilosoof te Leuven.