Op de zondag van Pasen is op 89-jarige leeftijd dichter, theoloog en ex-priester Huub Oosterhuis overleden. Hij was een mens van tegenstrijdigheden, die kon fulmineren tegen de katholieke Kerk en toch ooit zei: “We blijven katholiek.”
Leven en werk van Huub Oosterhuis zijn niet los te denken uit de roerige jaren 60. Vaticanum II ging velen niet ver genoeg. Januari 1969 stond Oosterhuis daar, in 1964 tot priester gewijd, jezuïet, voor de Amsterdamse studentenekklesia, waaraan hij sinds 1965 verbonden was. Wij klagen de “officiële kerk” van Rome aan, voor ons “ongeloofwaardig” en “onbestaanbaar” geworden. Geen instituut, geen dogma’s, geen celibaat.
Het is een geuzentekst, gevolgd door vele andere. Het conflict wordt opgezocht, met grote woorden, op hoge, theatrale toon. Het publiek wil dit horen. Dat kerkelijke veranderingen tijd, rust en stilte nodig hebben, en een beweging naar eenheid, verzoende verscheidenheid veronderstellen, was een inzicht dat aan deze jonge, ongeduldige en dwarse ekklesia niet was besteed.
Oosterhuiskatholieken. Zijn naam werd een wachtwoord.
Liep Oosterhuis als een voorganger voor de troepen van het progressieve kerkdeel uit, of werd hij veeleer meegesleurd in een dynamiek die doet denken aan wat Luther na 1517 overkwam? Een kerkscheuring heeft haar eigen wetten. Het begint met strijdpunten, taal die op de spits drijft, emotie en prestige. Ineens is er geen weg meer terug. Dan de mythe, het martelaarschap, het ontslag van Oosterhuis uit zijn orde, de mythe door die Kerk eruit gezet te zijn, gekoesterd, voedsel gevend aan het eigen gelijk.
Na de breuk moet de ekklesia zichzelf opnieuw uitvinden. Zij gaat zich een vrijplaats en zoekplaats noemen voor een “betere wereld”, in leerhuis en liturgie, geïnspireerd door het bijbels verhaal en onder woorden gebracht met name (!) door Oosterhuis, bevrijd van “overleefde” dogmatische interpretatie, en vooral maatschappijkritisch.
Zijn leven had iets tragisch. Uit de Kerk “als systeem” gegroeid, kon hij zijn verleden daarin nooit echt verloochenen. Zijn experiment met De Nieuwe Liefde moest, als eens de kloosters, de christelijke cultuur doorgeven in “een keten van bezield-verband-huizen.” Daar zou het bijbelse verhaal en de kunst daaraan “ontbloeid”, in leven gehouden worden, boven de chaos uit.
“Oosterhuiskatholieken - zijn naam werd een wachtwoord”
Tweet dit!
Het gebeurde nauwelijks. Over zijn leven hangt veel vergeefsheid. Zijn eigen ekklesia werd kleiner, anders dan ooit door hem gedacht. Zijn stem verstierf er tussen vele andere. Hij was een mens vol tegenstrijdigheden, als wij allen. Hij twijfelde over God die hij had willen voelen “als een hand op mijn hoofd”. We moesten het doen met “de beelden en gelijkenissen” uit het bijbelse verhaal, en met de zekerheid van het goddelijk visioen van een nieuwe wereld.
Als hij kwaad, gefrustreerd en ongeduldig was, kon hij onredelijk, ongenuanceerd over de Kerk en haar theologie spreken. Maar hij kon ook anders. In 2015 hield hij een lange preek over de encycliek Laudato si’ van paus Franciscus, die hij bewonderde en bij wie hij zich “thuis” voelde.
“Wat goed is, is goed”, zei hij mij. “We blijven katholiek.” Dat zei hij ook.
In 2012 spraken wij uitvoerig over de man die hij goed had gekend en op wie ik in 1984 promoveerde: Anton van Duinkerken. In 2021 herlas hij een deel van zijn werk, zo schreef hij mij. Van Duinkerken, de laatste katholieke emancipator, streed een leven lang voor een katholiek humanisme, voor de waardigheid van de mens. Om die waardigheid is het Oosterhuis te doen geweest.
Het is onvruchtbaar en onevangelisch om het werk van Oosterhuis alleen te willen betrappen op tekorten, eenzijdigheden, of het te willen uitvlooien op leerstellige fouten, zoals is gedaan. Van Duinkerken, een fier katholiek, waarschuwde al tegen die verkeerde geest, door het Boek der Wijsheid aan te halen: Gij zult de muziek niet beletten. De heilige Paulus zegt: Gij zult de Geest niet uitdoven!
Wat is de geest die door het leven en werk van Oosterhuis heeft gewaaid? De muziek en de woorden van zijn liederen willen de wonden van deze aarde, “altijd in bloed”, wegwassen. Zingen is “troosten, herademen.” Mozes’ boeken, met de geschriften van Jezus, waren bedoeld voor alle mensen, met “hun eenzame lot, hun eenzame liefde, hun lijfelijke pijn, hun wroeging, hun schuld”, zegt hij in 2014, om zo elkaar te kunnen vasthouden in de woestijn, die ooit zal bloeien als een roos.
Hij was een man met een groot vuur. Daaruit heeft hij geschreven, verkondigd, met die prachtige stem, over een God die “mij droeg op adelaarsvleugels” en mij niet laat vallen in de afgrond. “Ik aanbid U, verdoofd, gelaten, vervreemd, opstandig, vol geloof en ongeloof tegelijk.”
Ik kom niet “uit de oerknal, maar uit een hand.” Dat is de grote intuïtie. Die hand ís er, laat mij niet vallen. Ik zal er zijn, ook in een wereld van kwaad en chaos. Met speculaties over de oorsprong van het kwaad in de wereld, houdt het joden- en christendom zich niet lang bezig. Bestrijd het kwaad met het goede, zei Oosterhuis altijd. Meer kun je niet doen.
In een van zijn mooiste liederen breekt het morgenlicht van Pasen door: “Licht dat ons aanstoot in de morgen”, het “laatste woord van Hem die leeft”.
In De Nieuwe Liefde hoorde ik hem zijn boek over Jezus voorlezen: Hier aanwezig. Een leerdicht over Jezus van Nazaret. Er was weinig publiek, het boek is nauwelijks opgemerkt, stelde hij wat verdrietig vast. “Wees hier aanwezig, dat het goed mag zijn… Het woord ter harte nemen dat Gij in Israël gesproken hebt en ons in Jezus te verstaan gegeven”. Zo begint het.
We moeten meer over Jezus spreken, schreef Oosterhuis mij in 2021. Je kunt het werk van Oosterhuis bewonderen, weerspreken, zelfs verguizen. Maar, in zijn eigen woorden, wat goed is, is goed. Wat goed is, zal nooit vergeten zijn in de grote en lange traditie van de Kerk, en voor het aangezicht van God. Zijn stem zal blijven klinken.
André Roes is kerkhistoricus. Een uitgebreidere versie van dit artikel verschijnt in de volgende editie van Katholiek Nieuwsblad (KN 16, 21 april).
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
