Werner Bergengruen (1892-1964) is een ooit populair, nu ietwat vergeten Duits auteur. Mogelijk heeft zijn houding in de Tweede Wereldoorlog daaraan bijgedragen.
Bergengruen besloot namelijk met zijn gezin in nazi-Duitsland te blijven. Hoewel hij niet collaboreerde en zelfs uit de Reichsschrifttumskammer gegooid werd, slaagde hij er wel in het nodige werk gepubliceerd te krijgen.
De autoriteiten hadden een zwak voor Volksdeutsche, Duitsers die buiten Duitsland leefden. Bergengruen was immers een Baltisch Duitser, in Riga geboren. Zijn uitzonderingspositie werd hem door Thomas Mann, die hoog en droog in Californië zat, kwalijk genomen.
Bergengruen vergeleek op zijn beurt Mann met een generaal die van achter de linies met de veldtelefoon de frontsoldaten wel eens moreel zal instrueren: lekker makkelijk. In 1936, midden onder de nazitijd dus, werd Bergengruen katholiek. Je kunt hem dus moeilijk van opportunisme beschuldigen.
Zelf kwam ik deze schrijver op het spoor door het lezen van De ouderdom van Josias van Karp, waarvan de eigenlijke titel Der Starost luidt, een Prisma-pocket uit de jaren vijftig. Mocht u die antiquarisch tegenkomen: het is een tot de verbeelding sprekende geschiedenis die zich afspeelt in het Koerland (Letland) van de achttiende eeuw.
Maar hét boek van Bergengruen is wel Der Grosstiran und das Gericht (1935), waarover we hier eerder hebben geschreven. Het is een klassieker van de Innere Emigration, van dissidente kunstenaars in nazi-Duitsland.
Het is een complexe roman over een moord in een Italiaans stadstaatje uit de Renaissance, die de plaatselijke tiran opgelost wil zien. De associatie met Hitler zal bij een moderne lezer echter niet snel opkomen, en mogelijk was dat bij de censuur van die tijd ook zo.
Het proza van Bergengruen heeft sowieso iets zwaars en je moet er je hoofd bij houden. Dat geldt zeker ook voor deze verzameling stukken, die hij na 1940 als “schrijver in de dictatuur” voor zichzelf schreef.
Bergengruen zet zich uiteen met de oorzaken en de aard van het nationaalsocialisme. Hoe is het met Duitsland zo ver kunnen komen? Het doet soms denken aan de piekerende Tag- und Nachtbücher van Theodor Haecker, een andere katholiek geworden schrijver, maar een die de oorlog niet overleefde.
Bergengruen vermoedt intussen dat nazisme een morele verleiding is: wat is voor de meerderheid gemakkelijker dan niet-Jood en dus een goede Duitser te zijn? Die quasi-morele bevrediging was het belangrijkste, aldus Bergengruen, want maar weinigen gingen er ook materieel op vooruit door antisemiet te zijn.
Werner Bergengruen, Schriftstellerexistenz in der Diktatur. Aufzeichnungen und Reflexionen zu Politiek, Geschichte und Kultur 1940 bis 1963. Uitg. De Gruyter Oldenbourg, 296 pp., pb., € 34,50, ISBN 978 34 8620 023 2
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
