Bij diens 400e geboortedag schreef paus Franciscus een apostolische brief over Blaise Pascal (1623-1662). Opmerkelijk: in de felle pennenstrijd die deze Franse filosoof indertijd met de jezuïeten voerde, kiest de jezuïet Franciscus uitdrukkelijk de zijde van Pascal.
Paus Benedictus had de naam een intellectueel te zijn, maar houd zijn opvolger Franciscus niet voor onbelezen of ongeschoold. Wie zijn encyclieken kent, kwam al vele verwijzingen tegen naar niet alleen de theologische, maar ook de literaire en filosofische canon.
Opvallend is ook dat Franciscus al verschillende apostolische brieven aan intellectuele grootheden uit de bredere katholieke traditie heeft gewijd: Franciscus van Sales en Dante Alighieri. Later dit jaar verschijnt een brief over Theresia van Lisieux.
Deze week voegde hij daar, bij gelegenheid van diens 400e geboortedag, ook een brief over de Franse filosoof Blaise Pascal aan toe. Ook een grote naam in de katholieke intellectuele traditie, dus op het eerste gezicht misschien niet heel opmerkelijk. Bij de presentatie van de brief benadrukte kardinaal Tolentino de Mendonça – de prefect van het Vaticaanse Dicasterie voor Cultuur en Onderwijs – dat paus Franciscus een “diep bewonderaar” is van Pascal.
Wat het toch saillant maakt, is dat Pascal in zijn tijd een belangrijke rol speelde in de verdediging van een denkstroming die in de Kerk als ketters te boek stond, namelijk het jansenisme. Deze beweging, genoemd naar de Leuvense hoogleraar en bisschop Cornelius Jansenius, legde een sterke nadruk op de predestinatieleer en had een uitgesproken pessimistisch mensbeeld; enigszins kort door de bocht zou je het een calvinistische stroming binnen het katholicisme kunnen noemen.
“Het is eerder ondanks, dan dankzij deze oude binnenkerkelijke polarisatie dat Pascal vierhonderd jaar na zijn geboorte nog steeds het herlezen waard is”
Tweet dit!
In 1653 werd het jansenisme veroordeeld door paus Innocentius X. Die veroordeling werd nota bene voorgekookt door de jezuïeten, die indertijd als ware waakhonden van de orthodoxie speurden naar (vermeende) reformatorische dwalingen. Het grootste bezwaar van Pascal was dat de jezuïeten een stroman hadden gemaakt van de leer van Jansenius, en hem opvattingen in de mond legden die hij helemaal nooit zo beleden had.
Zijn stevige verdediging van de jansenisten maakte Pascal katholiek gezien altijd een enigszins omstreden figuur. Dat nu uitgerekend de eerste jezuïetenpaus Pascal toch min of meer rehabiliteert, heeft daarom een zekere historische ironie.
In de brief Sublimitas et Miseria Hominis (‘De grootsheid en ellende van de mens’) bespreekt paus Franciscus de controverse ook. Zij het met enige tegenzin, tegen het einde van de brief. Eerst neemt hij uitvoerig de ruimte om Pascals leven en denken te beschrijven; zijn wetenschappelijke verdiensten (Pascal was allereerst wiskundige en staat te boek als de uitvinder van de rekenmachine), zijn filosofische werk en zijn visies op de menselijke conditie en religie.
Het gaat bij Pascal daarbij altijd om meer dan theorie, zegt de paus. Uit zorg voor de allerarmsten van de samenleving, dokterde hij bijvoorbeeld het allereerste systeem van openbaar vervoer ter wereld uit. Ook zijn godsdienstige engagement was verre van een academische exercitie; in een beroemd nagelaten aforisme schreef hij niet “de God van de filosofen” te belijden, maar “de God van Abraham, Isaak en Jakob”, van concrete personen dus.
Dan stipt Franciscus de jansenisme-discussie aan. Hij relativeert eerst de betrokkenheid van Pascal bij de jansenisten; Pascal zou onpartijdig zijn, maar slechts een opdracht hebben aangenomen om hen te verdedigen.
Opmerkelijker nog is dat Franciscus vervolgens ook zijn ordegenoten bekritiseert door Pascal bij te vallen in zijn stromanbeschuldiging. Tussen neus en lippen door merkt hij op dat de Franse jezuïeten van die tijd ook tot een heel specifieke denkschool behoorden: die van de ‘molinisten’, naar de invloedrijke zestiende-eeuwse Spaanse jezuïet Luis de Molina.
Diens stevige standpunten over genade en de vrije wil hadden hem eerder niet alleen frontaal in aanvaring gebracht met de reformatoren, maar ook binnenkerkelijk met onder meer de thomistisch ingestelde dominicanen.
Maar het is en blijft eerder ondanks, dan dankzij deze oude binnenkerkelijke polarisatie dat Pascal vierhonderd jaar na zijn geboorte nog steeds het herlezen waard is.
In het denken van Pascal, zo schrijft de paus, “komen we op de een of andere manier voortdurend dit fundamentele principe tegen: de werkelijkheid gaat boven de ideeën. Pascal leert ons afstand te houden van ‘verschillende middelen om de werkelijkheid te verhullen’, van ‘engelachtige vormen van zuiverheid’ tot ‘intellectueel discours verstoken van wijsheid’.”
Waarmee meteen goed te begrijpen is waarom Blaise Pascal een intellectueel naar Franciscus’ hart is.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
