Het beeld dat met de publicatie van de 95 stellingen van Luther, nu vijfhonderd jaar geleden, de Reformatie begon, verdient enige bijstelling. Zowel katholieken als protestanten hebben die stellingen slecht gelezen en begrepen.
De aandacht voor Luther heeft me geboeid, maar ook bevreemd. Zo was er Elsbeth Gruteke op de radio, dominee en EO-medewerkster, die meent dat Luther in de stellingen de bemiddeling tussen God en mens door de priester verwijdert. Dat lees ik helemaal niet in de beroemde stellingen. Luther was toen uiteraard nog katholiek en in hoeverre die stelling het begin van de Reformatie inluidden is zeer de vraag. Feit is dat zowel boete en verzoening als priesterschap voor Luther nog stevig als sacramenten overeind staan.
De protestantse historicus Herman Selderhuis meent dat protestantisme en katholicisme steeds meer op elkaar gaan lijken en dat beide in zwaar weer zitten en elkaar opzoeken. Of die gelijkenis zo groot is waag ik te betwijfelen: de reformatorische reflexen als het gaat om Maria, het bisschopsambt of de eucharistie zijn nog springlevend (en staan behoorlijk ver van Luther af). En wat het zwaar weer betreft: als je twee zieken bij elkaar in bed legt worden ze niet zomaar beter, om een klassieke dominee te citeren! Ik ontmoet een ander liever vanuit diens kracht.
Dat de stellingen maar zelden worden geciteerd hangt volgens mij samen met de grote afstand die Luther scheidt van de Nederlandse (calvinistische) protestanten, als het gaat om ambtsopvatting, sacramenten en liturgie. Ik meen dat Luthers stellingen niet als het begin van de Reformatie kunnen worden begrepen.
Stelling 7: “God vergeeft niemand de schuld zonder hem tegelijk te brengen tot ootmoedige gehoorzaamheid aan de priester als Zijn plaatsvervanger”.
Terecht stelt Luther dat God het is die vergeeft. De controverse over de aflaat ging dan ook niet over vergeving – die alleen aan God toekomt (en aan de naaste als die gekwetst is), maar over kwijtschelding van de penitentie, de door de Kerk opgelegde boetedoening. Luther noemt de priester de plaatsvervanger van God die ootmoedige gehoorzaamheid verdient.
Luther lijkt hier haast té rooms: als katholiek zou ik daaraan willen toevoegen dat die eerbied niet de persoon van de priester betreft, die immers een schurk kan zijn, maar slechts zijn functie. Zijn sacramentele bevoegdheid is ex opere operato, werkzaam vanuit de handeling. Dit is niet zoals het eeuwige misverstand wil, het sacrament als een magische handeling die ‘vanzelf’ werkt, maar betekent slechts dat de morele gesteldheid van de priester geen invloed heeft op de geldigheid van het sacrament. De gesteldheid van de ontvanger daarentegen is van het grootste belang: zonder berouw geen vergeving.
Luther bekritiseerde terecht het exploiteren van angstgevoelens bij de gelovigen waarmee de aflatenhandel werd geschraagd. De vraag is echter of zijn middel de kwaal niet verergert: in zijn streven om de macht van de Kerk terug te dringen stelt hij dat niemand zeker kan zijn van vergeving (stelling 30). Als men zijn naaste heeft verzoend en zich voor God heeft verootmoedigd in sacrament en liturgie, heeft verdere twijfel aan vergeving geen vruchtbare betekenis. Dat waarachtig berouw zeldzaam is (stelling 31) komt voor rekening van Luther, niet voor rekening van God. Hier zien we hoe een persoonlijke ervaring die authentiek kan zijn tot een gevaarlijke veroordeling van de mensheid door Luther kan worden.
Als katholiek mag ik gaag over Luther in gesprek gaan. Ik denk dat Luther geloofszaken ter sprake brengt die in katholieke kring te weinig worden besproken. Het valt me op dat ondanks alle herdenkingen het vrij moeilijk is om de gemiddelde protestant tot een gesprek te verlokken. “Achterhaald”; “er zijn andere protestantse opvattingen”.
Het zijn slechts enkele van de excuses aan protestantse zijde, die onverlet laten dat de typisch reformatorische reflexen in het heden hun invloed blijven uitoefenen. Laten we onbevangen met elkaar in gesprek gaan, zonder apologetiek of polemiek, maar wel vanuit het besef dat we elkaar nodig hebben en zelfs dat eenwording van de kerken tot de reële mogelijkheden behoort.
Prof. dr. Marcel Poorthuis is hoogleraar dialoog tussen de godsdiensten aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
