Van kunstenaarsenclave tot PVV-bolwerk: schrijver Jan Brokken schetst een prachtig maar paradoxaal portret van Volendam. Het katholicisme van het dorp kan weleens de sleutel zijn om de tegenstrijdigheden te doorgronden.
“Verdraagzaamheid heeft geen eeuwigheidswaarde”, constateert Jan Brokken terloops net over de helft van zijn boek De ontdekking van Holland. Dit kleine, mistroostige zinnetje verraadt iets van het programma van het hele boek; in feite gaat dat over de teloorgang van de mythe van ‘het tolerante Nederland’. Maar dat doet hij niet aan de hand van abstracte sociologische verhandelingen, maar aan de hand van de teloorgang van één concreet hotel in Volendam.
Een klein krantenbericht over het faillissement van hotel Spaander in de coronatijd vormde de aanleiding voor het boek. Brokken herinnert zich dat hij er eens geweest is, en dat er zoveel schilderijen aan de muur hingen. Wat zou daarmee gaan gebeuren?
Zijn interesse verschuift echter al snel van de inboedel van het failliete hotel naar de makers van die schilderijen zelf. Die kwamen in grote getalen naar het vissersdorp, met name in de laatste decennia van de negentiende en eerste decennia van de twintigste eeuw. Brokken telde 1863 kunstenaars van over de hele wereld. Zeker 1400 van hen verbleven in het hotel van Leendert en Aaltje Spaander.
Wat verklaart deze enorme belangstelling onder kunstenaars? Nou ja, niet in de laatste plaats de slimme handelsgeest van de uitbaters van het hotel, die Volendam met een knap staaltje city marketing internationaal op de kaart wisten te krijgen.
Maar de tijdgeest hielp daarbij natuurlijk ook mee: het was de eeuw van de snelle industrialisatie en mondialisering, van grote maatschappelijke veranderingen, van fabrieken en steden, van ontginning en ontworteling. Van weeromstuit snakten de kunstenaars van de Romantiek naar plekken van ‘ongerept’ en ‘authentiek’ leven, naar ‘nobele wilden’ in exotische paradijzen. Wat Gauguin vond in Tahiti, vonden vele tijd- en vakgenoten in het toen nog sterk van de buitenwereld afgezonderde Volendam.
En het dorp biedt natuurlijk gewoon ook mooie taferelen; de karakterkoppen van de vissers, de meisjes in klederdracht, de parelgrijze luchten van de Zuiderzee, de typisch Hollandse huizen, haven en bruggetjes.
Nederlandse kunstenaars kwamen er relatief weinig, de meesten haalden er de neus voor op. “Het is kennelijk erg moeilijk om het bijzondere bij jou om de hoek te zien”, schrijft Brokken erover. “Je hebt er vreemden voor nodig die je de ogen openen. Britse, Zweedse, Duitse, Franse, Amerikaanse kunstenaars zagen in klederdracht de kracht van eensgezindheid, traditie, saamhorigheid, het zichtbare bewijs van verzorgdheid en een gezonde levensstijl en bovenal het zoeken naar schoonheid in het alledaagse.”
Volendam werd zo dankbaar voer voor vele werken van impressionisten, pointillisten, symbolisten en wat al niet meer; ze worden uitvoerig beschreven en getoond in dit prachtige boek. Ook worden de levensverhalen van de makers ervan op impressionistische wijze uit een losse maar vaardige pols geschetst.
“Het contrast intrigeert: de mondaine, vrijgevochten kunstenaars die door de broodnuchtere dorpelingen zo vanzelfsprekend en zonder noemenswaardige strubbelingen welkom werden geheten”
Tweet dit!
Onder hen ook vele boeiende katholieke schilders, zoals Wilm Wouters, Marianne Stokes, William Degouve de Nuncques, Nico Jungman, Elizabeth Nourse en de Oostenrijkse Friederike Koch von Langentreu, die het kunstenaarsleven uiteindelijk inruilde voor een benedictinessenklooster.
Maar de eigenlijke hoofdrol spelen de Volendammers zelf, de meesten niet eens bij naam genoemd, die zich zo gewillig als figuranten op de schilderijen lieten vereeuwigen. Ook daarbij speelde de handelsgeest overigens een rol; poseren voor een schilder was nu eenmaal lichter en beter betaald werk dan netten verstellen.
Toch intrigeert het contrast: de mondaine, vrijgevochten kunstenaars die door de broodnuchtere dorpelingen zo vanzelfsprekend en zonder noemenswaardige strubbelingen welkom werden geheten. De flamboyante Fransman Augustin Hanicotte, door de dorpelingen liefdevol verbasterd tot ‘Annie Kot’, mocht jarenlang Sinterklaas spelen, al hadden zelfs de kleuters door zijn vette Franse accent meteen in de gaten wie er achter de baard zat.
Bestond die ‘Hollandse tolerantie’ dan toch in dat door en door katholieke vissersdorp? “Doopsgezinden konden op een even milde behandeling rekenen als Joden”, merkt Brokken ergens op, en “als je in Volendam katholiek was, betekende dat niet dat je protestanten haatte”.
Onvermijdelijk veranderde ook Volendam. Het afsluiten en inpolderen van de Zuiderzee vormde ontegenzeggelijk de opmaat. De “luchten veranderden”, beweerden sommigen. Volgens anderen was dat onzin. Maar hoe dan ook verdween de visserij met het brak worden van het water. De schilders trokken weer weg. Volendam-kunst verwerd tot Volendam-kitsch voor het moderne massatoerisme.
Verdween daarmee ook die tolerantie? Feit is dat de voormalige kunstenaarsenclave tegenwoordig eerder een PVV-enclave te noemen is; met liefst 42,9 procent van de stemmen was de partij van Wilders bij de laatste parlementsverkiezingen veruit de grootste in de gemeente Edam-Volendam. Die constatering verleidt Brokken tot de verzuchting waarmee dit artikel begon.
Maar het laatste woord is er niet mee gezegd. Zo’n verkiezingsstatistiek zegt ook niet alles. Wat zich uiteindelijk niet laat wegcijferen is toch dat katholieke karakter van het dorp, hoewel de ontkerkelijking ook daar heeft toegeslagen. Verklaart de katholieke volksaard de tolerante inborst? Brokken speelt even met het idee, maar verwerpt het toch weer – het nabijgelegen protestantse Marken was immers even verdraagzaam voor het vreemde kunstenaarsvolk.
Toch laat het zich niet helemaal terzijde schuiven; niet de tolerantie an sich wordt door het katholicisme verklaard, maar misschien wel het paradoxale van die tolerantie. In Brokkens boek wordt voortdurend duidelijk dat katholiek Volendam bol staat van de tegenstrijdigheden. Stug en nuchter aan de ene kant, maar net zo makkelijk weer uitbundig. “Volendam was geen Lourdes”, maar “hoe frivool het dorp ook was, de parochie Volendam bleef een volle eeuw de meeste pastoors van Nederland leveren”.
Vroom én vrolijk; we zien het op vele schilderijen die in Brokkens boek staan afgedrukt. Tekenend zijn ook de beschrijvingen van de Volendamse kermis, een traditie die buitenstaanders steevast verbijstert. Wat carnaval is voor de zuidelijke katholiek, is de kermis voor de Volendammer; een periode van buitenissigheid, drinkgelagen en ‘boertige skik’.
Maar evenzeer is het feest verbonden met oprechte katholieke devotie. Brokken citeert uitvoerig literator dr. P.H. Ritter jr., die ooit voor de AVRO-radio zijn verbazing uitsprak over wat hij zag toen aan het einde van de Volendamse kermis plots de Angelusklokken luidden:
“Devoot nijgen de zweet-rode lolkoppen der vissers in ogenblikkelijke overgave zich naar de grond vol serpentineslingers en platgedanste papieren kermisrozen, het zomerpetje met de kermistoeter in de linkerhand, terwijl met de rechter een kruiske wordt geslagen. En als een zachte zefir ruist er de eerbiedige preveling van mond tot mond: ‘Maria, wees gegroet!’”
Onze moderne protestants-seculiere cultuur snapt dit niet, doet het af als hypocrisie en onbenul. Maar in feite herkennen we hierin een vorm van door de eeuwen ingesleten volkswijsheid, die heeft leren leven en meebewegen met de schommelingen van de natuur, met de seizoenen, met periodes van overvloed en van rampspoed, met het ritme van de getijden.
Precies dat ‘authentieke’ leven dus dat de romantici zo aantrok, omdat zij goed hadden aangevoeld dat het door de grote gelijkmaker van de moderniteit wordt platgewalst.
Wellicht kunnen we ook de ‘tolerantieparadox’ hiermee in een ander licht zien. Niet enkel in Volendam, ook elders in het land zijn het vaak de katholieke streken waar de PVV het goed doet, waar mensen fel kunnen protesteren tegen de komst van een asielzoekerscentrum.
“Misschien is het de hoogst haalbare vorm van tolerantie: een medemenselijkheid metterdaad, aangenaam onverschillig, zonder eerbied en zonder minachting”
Tweet dit!
Maar wie die streken kent, weet dat dezelfde mensen even hartstochtelijk kunnen protesteren als een asielzoekersgezin uit hun eigen dorp, voor wie ze het vuur uit de sloffen hebben gelopen, uitgezet dreigt te worden. Om dat te begrijpen moet je voorbij de ideologie kijken. Met idealen en theorieën van menslievendheid heeft het allemaal bar weinig uit te staan, met racisme en xenofobie evenmin. Het is ruimdenkend noch kortzichtig; dan eerder kortdenkend en ruimzichtig.
De op latere leeftijd katholiek geworden schrijver Frederik van Eeden – hij wordt door Brokken met weinig sympathie behandeld, waarschijnlijk omdat Van Eeden zich nogal laatdunkend over hotel Spaander uitliet – tekende in zijn dagboek een rake observatie op over het “Hollands oerleven” dat hij in Volendam zag.
“Alles slentert daar en babbelt, neerhurkend aan den dijk of voor de huisjes”, aldus Van Eeden. “Ertussendoor dwalen de vreemden, artiesten en sportslui, door de inboorlingen getolereerd zonder eerbied en ook zonder minachting, een zonderlinge mengeling.”
Ja, dat is zonderling, dat is paradoxaal, maar misschien is het ook de hoogst haalbare vorm van tolerantie: een medemenselijkheid metterdaad, aangenaam onverschillig, zonder eerbied en zonder minachting. Noem de tolerantie maar een mythe, en kwetsbaar en feilbaar is zij zeker. Maar toch: dit soort verdraagzaamheid kan juist uit de katholieke klei altijd opschieten en opbloeien.
| Jan Brokken, De ontdekking van Holland
Uitgeverij: Atlas Contact |
 |
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
