Ongeveer tien jaar geleden was ik fan van de tv-serie Lie to me (‘Lieg tegen me’). Tim Roth speelde daarin dr. Cal Lightman, een wereldwijd expert op het gebied van ‘micro-expressies’, dat wil zeggen kleine, vluchtige gebaren van iemands gezicht, vaak onopgemerkt door het blote oog, die onthullen wat de persoon werkelijk denkt.

Als het op paus Franciscus en de Pachamama aankomt, heb je zeker geen dr. Cal Lightman nodig om iemands gezichtsuitdrukking accuraat te kunnen lezen.

Het nieuwe ‘Who am I to judge?’

In de nasleep van de Amazonesynode, die van 6 tot 27 oktober werd gehouden, zou ik feitelijk deze stelling willen poneren: Pachamama is voor katholieke ingewijden de nieuwe versie van Wie ben ik om te oordelen?. Het zijn uitingen die je, meteen na het uitspreken ervan tegen een andere katholiek, alles kunnen vertellen over waar diegene voor staat, door naar zijn of haar gezicht te kijken.

Volgers van het katholieke nieuws hoef ik nauwelijks uit te leggen wat de ‘Pachamama’ is, maar voor het geval je er de afgelopen maand van verstoken bent geweest, zal ik het uitleggen. Of eigenlijk, om The Princess Bride maar te citeren: “Nee, er is te veel. Laat me het samenvatten.”

Pachamama in de context van de Amazonesynode

De Pachamama is een vrouwelijke vruchtbaarheidsfiguur, die Moeder Aarde voorstelt en vereerd wordt door volken in de Andes en sommige delen van de Amazone.

In de context van de synode werd het een snelle term om te spreken over enkele kleine beeldjes van een naakte zwangere vrouw die hun eerste opwachting maakten tijdens een inheemse gebedsdienst in de Vaticaanse tuinen op 4 oktober, waarbij paus Franciscus aanwezig was.

Verschillende malen doken de beeldjes naderhand weer op, voordat zij te zien waren in de kerk van Santa Maria in Traspontina bij het Vaticaan.

Beeldjes gestolen en teruggebracht

Vanaf het begin zorgden de beeldjes voor hevige controverse onder traditionalistische en conservatieve katholieken. Zij zagen de aanwezigheid ervan in het Vaticaan in het uiterste geval als een semi-demonisch symbool van heidense afgodsdienst of – ergens meer richting het midden – als uiting van het aannemen van alle inheemse zaken, zonder de “zuivering” waarop emeritus-paus Benedictus XVI aandrong als het hart van de christelijke interactie met culturen.

Op 21 oktober werden de beeldjes gestolen uit de kerk van Traspontina en in de Tiber gegooid. Eén van de daders, een nep-geestelijke die het pseudoniem ‘pater David’ gebruikt en ooit beweerde familie te zijn van Benito Mussolini, hield vol dat hij met deze daad de Kerk tegen “satanisme” wilde beschermen.

Later zijn de beeldjes door de Italiaanse militaire politie teruggebracht naar het Vaticaan, hoewel daar geen bewijs van was bij de slotmis van de Amazonesynode, die op 27 oktober in de Sint-Pieter werd gevierd.

Introductieklas antropologie

De synode mag nu voorbij zijn, het debat over de betekenis van de beeldjes leeft voort. Eerst probeerde meer-pro-Franciscus-dan-Franciscus-types nog vol te houden dat het voorstellingen waren van het bezoek van Maria aan Elisabet, terwijl de katholieker-dan-de-paus-vleugel riep dat het afgodsbeelden waren.

Vaticaanse woordvoerders beweerden ondertussen dat het eenvoudigweg inheemse verbeeldingen van het leven waren, zonder enige religieuze betekenis. (Het was achteraf bezien nogal een dwaze bewering, aangezien je in de introductieklas antropologie leert dat inheemse culturen over het algemeen geen onderscheid maken tussen het heilige en het profane, maar dat is iets voor een andere keer.)

Pachamama als stopwoord

Sommigen geloven dat Franciscus zelf de controverse heeft beëindigd toen hij afgelopen vrijdag, bij de verontschuldiging voor de diefstal van de beelden, refereerde aan “Pachamama”. Maar zelfs dat is waarschijnlijk niet definitief, aangezien Pachamama het hoofdwoord in de Italiaanse media was geworden voor de zaak, en hij misschien enkel hetzelfde stopwoord gebruikte als iedereen. In ieder geval zei hij ook duidelijk dat de weergave van de beeldjes geen “intentie had tot afgoderij”.

Het is waarschijnlijk tekenend dat bijna geen enkele westerse journalist een goede poging heeft gedaan om de inheemse volken zelf te vragen wat het beeld voorstelt.

Frisse wind of zorgwekkend arrogant

In elk geval ligt hier de vergelijking met “Wie ben ik om te oordelen?”.

Deze ene memorabele zin, door de paus uitgesproken tijdens de persconferentie in het vliegtuig vanuit de Wereldjongerendagen 2013 in Brazilië naar huis, vatte de hele geest zijn pausschap samen: niet-dogmatisch, niet-veroordelend, pastoraal en genereus, met een nadruk op het ontmoeten van mensen waar ze zijn.

Afhankelijk van waar men staat, is dit ofwel een frisse wind, ofwel een zorgwekkend arrogante houding ten opzichte van de waarheid. En je weet meteen bij welke pool iemand het dichtste staat, door niet meer dan die woorden te zeggen, en dan te kijken naar de verheugde grijns of het aangedane rollen van de ogen.

Het magische woord

“Wie ben ik om te oordelen?” werd door de hele wereld opgepikt, Pachamama blijft vooralsnog binnen de katholieke muren.

Voor hen die het weten, omvat het ook een reeks kenmerken van het Franciscustijdperk: zijn nadruk op de periferieën, zijn passie voor dialoog en verzoening met niet-christelijke culturen en religies, zijn sociale en politieke ‘Derde Wereld’-agenda en zijn bereidheid om protocol, leer en liturgische normen aan de kant te zetten om een punt te maken of een boodschap over te brengen.

Nogmaals, deze kwaliteiten inspireren sommigen en baren anderen zorgen, en ook nogmaals, om te weten wie wie is, hoef je enkel het magische woord te zeggen.

Het Twittertijdperk

Wat de Amazonesynode ook nog meer mag voortbrengen, ze heeft in ieder geval een nieuw Franciscus-sjibbolet aan de geschiedenis nagelaten. Dat zou ons allemaal woorden moeten besparen, en in het Twittertijdperk, waar deze vuren het hoogst neigen op te laaien, is dat ongetwijfeld iets.