Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden rekent definitief af met het achterhaalde beeld van de middeleeuwen als een periode van grimmige grauwheid. De expositie Het jaar 1000 toont hoe kleurrijk en ontwikkeld Nederland rond de middeleeuwse millenniumwisseling was.

Om zichzelf als de ware erfgenamen van de klassieke oudheid te bestempelen, degradeerden de Italiaanse humanisten van de renaissance de duizend jaar die hen van die periode scheidden tot de ‘middeleeuwen’, een in de woorden van Petrarca “smerige middentijd” die als een achterlijke pauze in de ontwikkeling van de mensheid gezien moest worden.

In diezelfde geest schotelt Hollywood de bioscoopbezoeker al decennialang films voor waarin de middeleeuwen worden afgebeeld als een tijdperk zonder zeep, waarin een despotische Kerk bloeddorstige ridders ophitst om bemodderde boeren om het minste of geringste op de pijnbank te smijten.

Ontroerende schoonheid

Wie de komende maanden in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden echter een blik werpt op de postzegelgrote mantelspeld die daar getoond wordt als onderdeel van de nieuwe tentoonstelling Het jaar 1000, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat je geen woord moet geloven van wat humanisten en Hollywoodscenaristen over de middeleeuwen beweren.

Het met goud versierde speldje, dat een enigszins abstracte voorstelling van een glimlachend mannetje draagt, is gevonden in Noord-Holland en in de tiende eeuw door een uiterst kundige hand vervaardigd. Een voorwerp van zo’n ontroerende schoonheid moet wel stammen uit een tijd waarin kunst en menselijkheid op waarde werden geschat.

Tien eeuwen geleden

Met deze nieuwe expositie wil het Leidense museum dan ook laten zien hoe het Nederland van tien eeuwen geleden eruitzag. Allerlei archeologische vondsten – van rijkversierde manuscripten tot alledaagse gebruiksvoorwerpen als kruiken en zelfs een houten ladder – uit een periode van ruwweg 900 tot 1100 zijn daarvoor samengebracht.

Bijzonder is dat alle objecten ofwel uit Nederland zelf komen, of in die tijd vanuit andere streken hier verzeild zijn geraakt. De relatief grote hoeveelheid voorwerpen die uit het Byzantijnse rijk en uit de Arabische koninkrijken afkomstig zijn, bewijzen dat West-Europa in die tijd helemaal niet in zichzelf gekeerd was, maar dat er juist een levendige uitwisseling met andere regio’s bestond.

‘Stoomcursus middeleeuwen’

Dat is ook een van de elf thema’s waaruit deze tentoonstelling is opgebouwd. Ook geld, taal en de verspreiding van kennis zijn onderwerpen die aan bod komen. Door die weidse oriëntatie spreekt Het jaar 1000 een breed publiek aan.

De keerzijde daarvan is dat de expositie zo veel informatie probeert door te geven dat het soms een ‘stoomcursus middeleeuwen’ wordt, waardoor bezoekers met meer kennis worden overladen dan ze redelijkerwijs kunnen behappen.

Invloed

In het jaar 1000 drukte het christendom een stevige stempel op de samenleving. Niet alleen het denken en de spiritualiteit van de mensen werden erdoor gevormd, maar het geloof gaf ook letterlijk vorm aan het landschap door het verrijzen van kerken en het in cultuur brengen van wildernissen, waarvoor in die tijd het initiatief vaak vanuit kloosters kwam. Een van de machtigste mannen in Nederland was de bisschop van Utrecht, die heerste over uitgestrekte gebieden.

Die invloed is tijdens de expositie goed te merken. Een van de uitzonderlijkste stukken is het evangeliarium van Egmond, een rijkversierd evangelieboek dat rond 975 door de Friese graaf Dirk II en zijn vrouw Hildegard aan die abdij geschonken werd.

Ook zijn de schatkamers van de Sint-Servaasbasiliek en de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in Maastricht opengegaan voor Het jaar 1000. Haast sprookjesachtige voorwerpen als een tot reliekhouder omgewerkte vikinghoorn en een borstkruis met een splinter van het kruis van Jezus Christus zijn uit die Limburgse schatverzamelingen naar Leiden gebracht. De tastbare beeld- en voorwerpencultuur van het katholicisme was in die tijd al tot volle wasdom gekomen.

Multimediale ervaring

Rond 1000 na Christus hadden ze er nog nooit van gehoord, maar de tentoonstelling maakt ook gebruik van beeld- en geluidsprojecties voor een multimediale ervaring, die bezoekers dieper onderdompelt in het verhaal van de expositie. Voor jonge en iets oudere kinderen zijn er twee speurtochten beschikbaar en in de schoolvakanties worden er extra activiteiten georganiseerd.

Het jaar 1000 toont enkele van de mooiste voorwerpen die de tand des tijds hebben doorstaan. Maar meer nog bewijst de tentoonstelling dat de Nederlanders van toen geen pestlijdende, achterlijke pummels waren die niets anders konden dan bidden of knokken.

Ook zij genoten van schoonheid, waren nieuwsgierig naar de wereld om hen heen, putten troost uit hun geloof. Die mensen van duizend jaar geleden waren eigenlijk niet veel anders dan wij.

De tentoonstelling Het jaar 1000 – Nederland in het midden van de middeleeuwen is nog t/m 17 maart 2024 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.