Vandaag 75 jaar geleden landde de Britse Eerste Luchtlandingsdivisie in de buurt van Arnhem. Het was het begin van de Slag om Arnhem, die van tot 26 september 1944 woedde. Vijftien aalmoezeniers zweefden mee de hel in.
Het is 26 september 1944. In het Arnhemse Sint-Elisabeths Gasthuis hakt Danny McGowan de knoop door. De priester pakt een plunjezak en stopt die vol met voedsel. Vervolgens loopt hij rustig naar buiten en zoekt een lift richting Oosterbeek. De Duitser die hem die geeft, lijkt de aanwezigheid van een Britse kapitein in zijn auto heel normaal te vinden.
McGowan is aalmoezenier bij de Britse Eerste Luchtlandingsdivisie. Hij landde acht dagen eerder per parachute op de Ginkelse Heide bij Ede. Zoals bijna alle aalmoezeniers in de slag helpt hij de gewonden praktisch en geestelijk. Als hij op de 20e terugkomt van het lezen van de Mis in Oosterbeek, nemen de inmiddels opgerukte Duitsers hem gevangen, waarna hij in Apeldoorn belandt.
Daar viert hij dagelijks de Mis, bezoekt patiënten en verspreidt het nieuws dat hij ’s nachts hoort via een verborgen radio. Als aalmoezenier krijgt hij wat meer bewegingsvrijheid, en als gewonden hem vertellen dat er in Oosterbeek en de omliggende bossen nog veel Britse airbornes moeten zijn, besluit hij hen niet aan hun lot over te laten.
Op het voormalige slagveld – de laatste Britse troepen zijn in de nacht over de Rijn geëvacueerd – zien de Duitsers die 26e september tot hun stomme verbazing een onberispelijk verzorgde Britse officier rondgaan, voorzien van priesterboord en een armband met een rood kruis.
McGowan begraaft Duitse en Britse doden en verzamelt persoonlijke eigendommen, waarna hij zich naar de omliggende bossen begeeft. Daar vindt hij inderdaad een groep schuilende Britten, bij wie hij zijn plunjezak achterlaat. Terug in het ziekenhuis tipt hij het verzet, dat de soldaten in veiligheid weet te brengen.
“Het intrigeerde me dat er over mensen met zulke grote verdiensten zo weinig bekend was”
Tweet dit!
In de twee weken die volgen, ontvouwt zich een curieus spel. McGowan kamt steeds opnieuw – en vaak alleen – het terrein uit. Hij noteert namen van achtergebleven Britten die hij doorspeelt aan het verzet, dat het Britse leger en het Rode Kruis informeert.
Keer op keer vatten de Duitsers de priester in de kraag en sturen hem terug naar Arnhem. Even zo vaak trekt hij toch weer op uit, waarbij hij niet zelden onder eigen vuur komt te liggen.
“Ik kende hem”, zou de door McGowan verpleegde brigadecommandant John Hackett later schrijven. “Ik had bijna medelijden met de Duitser die Danny McGowan een duimbreed in de weg probeerde te leggen als die iets in zijn hoofd had wat hij als zijn plicht voelde.”
Danny McGowans verhaal staat opgetekend in Verscheurde horizon. Met dat boekje richtte Chris van Roekel in 1997 een bescheiden monumentje op voor de vijftien Britse en de drie later gelande Poolse aalmoezeniers die ‘Arnhem’ aan den lijve meemaakten.
De vorig jaar overleden Oosterbeker Van Roekel was destijds 11 jaar oud. De slag zou hem nooit meer loslaten, net zo min als de rol van de aalmoezeniers erin.
“Ik heb dat boekje om twee redenen geschreven”, zei de remonstrantse Van Roekel toen we hem in 2014 interviewden. “Enerzijds trof de discrepantie me: dat mensen met zo’n roeping veroordeeld werden tot werken in zulke omstandigheden.”
“Anderzijds intrigeerde het me dat er over mensen met zulke grote verdiensten zo weinig bekend was. Niemand had een overzicht van wat ze hier gedaan hadden. En van henzelf hoefde je dat niet te verwachten: ze waren bescheiden, dienaren, en lieten zich niet voorstaan op wat ze deden.
Vijftien chaplains van verschillende denominaties op meer dan tienduizend soldaten, als zandkorreltjes in een groot geheel, die toch enorm veel deden en zich helemaal toewijdden aan hun taak. Geen van hen heeft zijn plicht verzaakt. Ook dat intrigeerde me.”
Hun optreden ‘in het veld’ leverde de geestelijken – die dezelfde zware training als de mannen hadden gehad – het respect op van de soldaten, merkte Van Roekel tijdens zijn onderzoek. De airbornes vormden dan wel een “rauwe club”, uit alle verhalen spreekt volgens hem dat zij er echt bij hoorden.
Tussen de regels door meldt Verscheurde horizon hoe vanzelfsprekend en soms ook troostend hun aanwezigheid was voor de mannen, van wie het grootste deel een christelijke achtergrond had.
“Ik kende hem. Ik had bijna medelijden met de Duitser die Danny McGowan een duimbreed in de weg probeerde te leggen als die iets in zijn hoofd had wat hij als zijn plicht voelde”
Tweet dit!
Ook bij de naoorlogse herdenkingen, waarvan Van Roekel er vele bijwoonde, was het respect voelbaar, vertelde hij. “Mensen als de reverends Bowers en Buchanan – die bisschop en later aartsbisschop in de anglicaanse Church of Ireland werd – waren een met degenen met wie ze die ellende hadden doorgemaakt.”
“Aangrijpend” vond Van Roekel het lot van pater Bernard Benson. Terwijl hij gewonden verzorgde, werd de jezuïet geraakt door een granaatscherf die zijn rechteronderarm versplinterde. Die moest worden afgezet.
De hele situatie “was een verschrikkelijke opdoffer voor hem. Benson dacht dat hij met één arm niet meer zou kunnen functioneren als priester. Hij wist niet dat de regel daarover in de praktijk soepel werd geïnterpreteerd door bisschoppen”.
Ook kwelde hem de gedachte dat hij zich nu niet meer dienstbaar kon maken voor de gewonden. “Het is een tragisch verhaal”, aldus Van Roekel. De dertigjarige Bernard Benson overleed op 27 september 1944 aan zijn verwondingen.
Het lot van Danny McGowan is bijna even tragisch. Hij maakte van alle beschreven aalmoezeniers de grootste indruk op Van Roekel: “Beide zijden respecteerden hem. Ze zagen hem zichzelf volledig wegcijferen.” McGowan overleefde de oorlog, maar bleek geestelijk hard geraakt.
“Hij heeft de verschrikkelijke ervaringen nooit kunnen verwerken. Hij kon niet meer functioneren in het dagelijks leven in een parochie, het verschil was te groot. Hij heeft ontheffing uit het priesterambt aangevraagd en is later getrouwd. Hij is bij de reclassering gaan werken en heeft zich altijd beziggehouden met mensen die buiten de dagelijkse routine vielen.”
De Britten, en later ook een Poolse brigade, landden om een brug over de Rijn in te nemen, zoals Amerikaanse para’s bruggen in en rond Eindhoven en Nijmegen veroverden. Over die loper van luchtlandingstroepen wilde veldmaarschalk Montgomery nog in 1944 de Rijn oversteken.
Negen dagen werd er in en rond Arnhem verbeten gevochten – volgens het plan hadden twee dagen genoeg moeten zijn. Het bleek vergeefs: de brug werd nooit veroverd, de lichtbewapende airbornes moesten wijken voor Duitse pantsereenheden.
Het Nederlands verzet had voor hun aanwezigheid gewaarschuwd, maar dat signaal was genegeerd. Bovendien zouden de vanuit België oprukkende grondtroepen Arnhem niet op tijd bereiken.
Van de bijna twaalfduizend Britten en Polen die landden, wisten er uiteindelijk een kleine vierduizend de eigen linies weer te bereiken. Van de vijftien Britse en drie Poolse aalmoezeniers sneuvelden er drie en werden er tien krijgsgevangen genomen.
De anglicaanse Church Times haalde op 29 september 1944 een BBC-correspondent aan die, “de ontsnapping beschrijvend, opmerkte dat de mannen de duisternis in glipten na een gebed door de padre. De Kerk mag trots zijn op haar geestelijken die de gevaren van zulke slagen ingaan met hun mannen”.
> Chris van Roekel, Verscheurde horizon – De airborne chaplains van Arnhem. Uitg. Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, 137 pp., pb., € 9,95, ISBN 90 800085 8 3
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
