Corrie Hoogerland-van de Pol (42) is aan de Rijksuniversiteit Groningen gepromoveerd op de bijbeluitleg van de vijfde-eeuwse priestermonnik Vincentius van Lérins. Ze ontdekte dat een Bijbelse vertaalfout mogelijk voor verdeeldheid heeft gezorgd, maar probeert zelf naar eenheid te zoeken.

De vijfde-eeuwse kerkvader kwam al eerder op het pad van Corrie Hoogerland-van de Pol. Toen ze tijdens haar studie Klassieke Talen een onderwerp voor een scriptie zocht, wees haar docent Latijn op Vincentius van Lérins en zijn tijdgenoot Augustinus en hoe die twee zich tot elkaar verhouden.

Op de plank

In 2006 voltooide ze haar eindscriptie. Een jaar later ging ze als buitenpromovendus onderzoek doen naar Vincentius’ adagium (een kenmerkende, filosofische uitspraak) en principes, die van belang zijn voor zowel de Rooms-katholieke als de protestantse Kerken.

Een onderzoek dat ze overigens af en toe op de plank legde, bijvoorbeeld toen ze in coronatijd haar vier kinderen thuis had. “Ik wilde er graag voor de kinderen zijn.” Toen haar kinderen weer naar school gingen, had ze overdag weer tijd voor haar wetenschappelijke werk. “Nu ben ik aan het bijkomen en heb ik even geen betaald werk, maar vier ik het fulltime moederschap.”

Tegenstander van vernieuwing

Het adagium van Vincentius luidt: ‘Juist in de katholieke Kerk moet er in hoge mate zorg voor worden gedragen dat we vasthouden aan wat overal, altijd en door allen geloofd is’. Vincentius zocht naar eenheid; de gangbare interpretatie is dat Vincentius daarbij een tegenstander van vernieuwing was.

Dat adagium is gebaseerd op 1 Timotheüs 6, vers 20: Timotheüs, bewaar wat u is toevertrouwd, en keer u af van het profaan en leeg geredeneer en de opwerpingen van de zogenaamde gnosis.

Vertaalfout

De Latijnse vertaling van dat bijbelvers wijkt echter af van de oorspronkelijke Griekse tekst. In de Latijnse vertaling is sprake van ‘nieuwsprekerij’, wat iets anders is dan de ‘leegsprekerij’ uit het Grieks.

Een goed te verklaren vertaalfout, vertelt de promovenda. De monniken die de boeken overschreven, deden dat terwijl ze luisterden naar voorgelezen teksten. Hoewel de schrijfwijze van het Griekse woord voor leegsprekerij verschilt van de schrijfwijze van nieuwsprekerij, klinken beide woorden hetzelfde. “Kenofonia of kainofonia; de ai werd uitgesproken zoals de letter e in het woord bed. De overschrijvers hoorden geen verschil.”

Het zou dus zomaar kunnen dat een vertaalfout aan de basis staat van de afkeer van vernieuwing die lezers van het werk van Vincentius aanhangen. “Bijna hilarisch”, noemt Hoogerland het. “Maar het heeft ook iets tragisch. Wat doen we zelf, waar wij over vijftienhonderd jaar om uitgelachen zullen worden?”

‘Mainstreamvisie’

“De leer van Vincentius was de mainstreamvisie in de vijfde eeuw; hij was heel populair in die tijd. Het staat buiten kijf dat hij gigantisch veel bijbelkennis had en het kan ook de algemene opinie zijn geweest dat vernieuwing verwerpelijk is. In de tijd van de Reformatie was Vincentius ook heel populair: vernieuwing moest bestreden worden, vernieuwingen in de kerkleer waren verdacht.” Juist in de manier van zoeken naar het eigen gelijk zat dus een weeffout die verdeeldheid bracht.

Wat kan dit ons vandaag te zeggen hebben? “Het kan een stukje ontspanning brengen en houdt ons een spiegel voor. Framing heeft de kerk gestempeld: die ketterse ander is een vernieuwer”, legt Hoogerland uit.

‘Gebroken situatie’

“Het kan ons helpen om ons bewuster te worden van ons gedrag in de kerk en onze verhouding tot Gods Woord. De Schrift heeft het eerste gezag, maar hoe lees ik de Bijbel, hoe gebruik ik het Boek? Als protestanten kunnen we soms heel stellig beweren dat iets waar is, want het staat in de Bijbel. Ik leer van Vincentius om mijn eigen waarheden tegen het licht te houden.”

“Wat is er wat ons bindt? We hebben er in de kerk wel een chaos van gemaakt, verdrietig genoeg, een gebroken situatie. De Geest van God is nodig om het bij elkaar te blazen. We moeten teruggaan naar wat ons bindt in plaats van overtuigd te zijn van ons eigen gelijk. Dat hoop ik van ganser harte, maar mijn proefschrift gaat daar niet over. Ik ben nu in een denkproces over hoe ik die vertaalslag ga maken van mijn wetenschappelijk werk naar mijn geloof.”

Puzzelboek

Het onderzoeken zelf vond de wetenschapper soms lastig. “Ik zie de Bijbel als het levende Woord van God, maar ik gebruikte de Bijbel als een puzzelboek, zo intensief was ik bezig met de woorden. Dat vond ik moeilijk. Als gelovige aanvaard ik het Woord van God, maar in de wetenschappelijke literatuur bestaat discussie over het auteurschap van de Timotheüsbrieven. Ik vond het lastig om daar de goede weg in te vinden.”

Ze heeft het als waardevol ervaren dat bij haar promotie ruimte was voor haar geloofsovertuiging. “Ik gebruik mijn onderzoek naar de interpretatie van het adagium van Vincentius om verder te zoeken naar kerkelijke eenheid. Ik ben daar nog steeds niet over uitgedacht.”