Als nieuwe hoogleraar Vraagstukken Geestelijke Verzorging bij de Krijgsmacht wil aalmoezenier Erik Sengers onderzoeken hoe hoofdthema’s als oorlog en vrede zich verhouden tot de geestelijke verzorging van individuele militairen. “Morele vorming is niet alleen iets van het individu.”

De organisatie menselijk houden: dat is de kern van het werk van de aalmoezenier in het leger, zegt Erik Sengers. Sinds 2020 is hij krijgsmachtsaalmoezenier en op 6 oktober sprak hij aan de universiteit in Tilburg zijn inaugurele rede uit als bijzonder hoogleraar Vraagstukken Geestelijke Verzorging bij de Krijgsmacht.

‘Doden en gedood worden’

Naast die academische taak blijft hij werkzaam als aalmoezenier bij Defensie. Dat betekent dat hij beschikbaar is voor persoonlijke gesprekken en dat op hem een beroep wordt gedaan voor vorming. Dat deed hij onder meer aan de Koninklijke Militaire School in Oirschot, waar soldaten en korporaals worden opgeleid. Inmiddels is Hilversum zijn werkplek geworden.

“In Oirschot komen jonge mensen tussen de 17 en de 26 jaar binnen om in achttien weken opgeleid te worden tot militair. In die tijd zien ze de geestelijke verzorging zeven keer, dus dat is best wel een intensief programma”, zegt hij. “Daarin komen een aantal vragen aan de orde: hoe het is om van burger militair te worden, hoe je omgaat met groepsdruk en ook gaat het over doden en gedood worden.”

Herkenbaar

Nog steeds zijn er verschillende Diensten Geestelijke Verzorging bij Defensie. “De katholieke, protestantse en humanistische zijn de grote diensten. Daarnaast heb je de islamitische en joodse diensten en de diensten voor hindoes en boeddhisten.”

Toch kan iedereen bij hen terecht voor een gesprek. Als katholiek aalmoezenier is Sengers herkenbaar aan het kruis op zijn uniform. “De Bijbel en de katholieke traditie breng ik in, dat verwachten mensen ook van mij. Sommigen willen daarom juist niet met mij praten. Dat is ook prima. Het is altijd weer een balans zoeken. De humanisten en de protestanten zullen dat ook zeggen: het gaat erom hoe je met jouw traditie mensen kunt helpen.”

Hoe hij dat doet? “Je moet eerst een connectie op menselijk niveau hebben, zoals paus Franciscus dat ook zegt als hij het heeft over missionering. Ik praat met mensen en probeer me in te leven. Op een gegeven moment komt die boodschap vanzelf.”

Geliefd kind

Een mooi voorbeeld is een jonge soldaat die weinig erkenning en waardering ondervond van zijn ouders en zijn familie. Gedurende meer dan een jaar had Sengers gesprekken met hem. Uiteindelijk bracht hij God ter sprake. “Toen zei ik: je bent een geliefd kind van God.”

Later kwam dat nog eens terug in een groepsgesprek. “Hoe krijg je een basale rust in je leven, of zekerheid, was toen de vraag. Ik vroeg of ik het christelijk mocht invullen: of je gelooft of niet, jullie zijn allemaal een geliefd kind van God, zei ik. Als je dat weet, vind je rust in jezelf. Dat gun ik hen allemaal.”

Maar, zo benadrukt Sengers, eerst moet er die connectie zijn en moet je weten wat de ander doormaakt. “Een commandant zei een keer: ik vind jou zo leuk omdat je niet zo veel over God praat. Maar ik praat voortdurend over God: over rechtvaardigheid, gerechtigheid, barmhartigheid, relaties. Daar gaan levensbeschouwelijke tradities over.”

‘Voortdurend op je top’

Dan is er nog die kerntaak, het menselijk houden van de organisatie. “Het militaire leven is heel intensief. Je moet fysiek, geestelijk en technisch echt voortdurend op je top zijn. Je rent van oefening naar oefening en van missie naar missie. Als je commandant vraagt hoe het met je gaat, is dat altijd met het oog op je inzetbaarheid. Wij stellen de vraag: hoe gaat het nu écht met je.”

Nederlandse militairen oefenen tegenwoordig in Litouwen. Sengers werkte daar ook een aantal maanden. De meesten die daar op oefening gaan, beschouwen het gewoon als werk. Dat is het natuurlijk ook, maar Sengers wil ook duidelijk maken waarom ze juist daar werken.

“We gingen bijvoorbeeld naar het legermuseum en het KGB-museum. Daar zie je wat de bevolking van Litouwen allemaal heeft doorgemaakt. Het is belangrijk om dat te weten. Defensie is niet alleen maar actie en kameraadschap, maar staat ten dienste van een groter verhaal.”

Wilhelm

Nu mag Sengers naast het uniform van de militair ook de toga van de academicus aantrekken. “In de leerstoel zitten twee lijnen. Aan de ene kant de individuele: de geestelijke verzorging, het gesprek, vorming. Maar aan de andere kant zijn er ook de vraagstukken van oorlog en vrede, dat zijn de grote maatschappelijke en ethische vragen. Ik wil gaan kijken hoe je die twee met elkaar kunt verbinden.”

In zijn inaugurele rede deed hij dat door in te zoomen op een concrete persoon: Wilhelm, een Duitser die tijdens de Tweede Wereldoorlog politieagent was in het door Duitsland bezette Joegoslavië. “Hopelijk kunt u zich eroverheen zetten dat Wilhelm een Duitser is, dat ik mijn betoog dus wil illustreren met een casus die voor veel mensen aan de ‘foute’ kant van de geschiedenis ligt”, zo zei hij tijdens zijn rede.

“Het perspectief van daders en verliezers stelt ons de moeilijke vragen van de oorlog: van schuld en spijt, van misleiding en propaganda, van bevel en dwang, van verkeerde keuzes en ideologische dwaling.”

Gewantrouwd door nazi’s

“Het is in alle opzichten een interessant verhaal”, legt hij uit. “Het gaat niet over hoge politiek of militaire inzichten. Ook Wilhelm werd opgeroepen voor een missie waarvan hij zich misschien afvroeg of die wel nodig was en welke gevaren hij zou lopen.”

Duitsers woonden al tientallen jaren in dat gebied. De meesten waren katholiek en werden daarom gewantrouwd door de nazi’s. Van de andere kant hadden ze te lijden van aanvallen van partizanen. Hij moest ze als politieagent beschermen en later evacueren.

Dat alles tegen de achtergrond van zijn vorming in een samenleving die beheerst werd door het gedachtegoed van de nazi’s. “De vorming van Wilhelm laat zien dat morele vorming niet alleen iets van het individu is. Inhoudelijk wordt dat sterk bepaald door de organisatie, politiek en samenleving, die daarmee een stuk van de individuele verantwoordelijkheid overnemen. Deze kaders bepalen ook in hoeverre er ruimte is voor persoonlijke vorming en verantwoordelijkheid.”

Gevaarlijke desinteresse

Sengers kijkt daarbij naar het huidige Duitsland, waar ze in zijn ogen veel verder zijn met morele vorming van militairen. “Zij gebruiken de term ‘staatsburger in uniform’: je hebt een uniform aan, maar je blijft burger.”

In het Nederlandse leger leeft dat besef te weinig, vindt hij. “Ik kom jonge militairen tegen die denken dat ze niet meer mogen stemmen.” Het idee dat militairen geen onderdeel uitmaken van de samenleving, vindt hij gevaarlijk.

Dat ligt niet alleen aan hen, maar ook aan desinteresse bij Nederlanders. “Ik moet nog steeds uitleggen wat we in Litouwen doen. Ik verbaas me erover dat heel veel mensen geen flauw benul hebben van wat militairen doen.”

Kortsluiting

Pas als het misgaat, is er massale belangstelling – en vooral kritiek. Over bombardementen in Afghanistan en natuurlijk over Srebrenica: over de Bosnische mannen die werden weggevoerd en vermoord. Uiteindelijk viel het kabinet over de kwestie.

“Dat zorgt voor kortsluiting bij de militairen: het kabinet treedt af omdat wij ons werk niet goed gedaan zouden hebben? We werden ernaartoe gestuurd met lichte wapens en vervolgens kwamen de Serviërs met tanks. Je kunt je voorstellen dat dat een enorme bron van verdriet en frustratie is.” Het hangt dus niet alleen van de militairen af, maar vergt ook betrokkenheid van de samenleving bij wat zij doen, zodat ook zij zich deel blijven voelen van die samenleving.