Zelfs de beste geneesheer kan het noodlot niet overwinnen. Of toch wel?

In bijbelse tijden smeekt de profeet Elia God dat de overleden zoon van een weduwe weer tot leven mag komen: “Heer, mijn God, laat toch de levensadem in de borst van dit kind terugkeren” (1 Kon. 17). Zijn bede wordt verhoord.

Onverklaarbaar? Onredelijk? Hoe verhouden noodlot en motivatie, onmacht en maakbaarheid zich tot elkaar? Daarover ga ik in gesprek met Han van Krieken, hoogleraar pathologie en sinds 2016 rector magnificus van de Radboud Universiteit. Door zijn onderzoek naar ziektemechanismen levert hij al decennia een bijdrage aan betere diagnostiek bij kanker.

Rationele verklaring

“Als ik dan naar deze passage kijk, komt als eerste mijn medische achtergrond bij me op. Ik weet dat het helemaal niet zo gemakkelijk is om iemands dood vast te stellen. Mensen zijn vaak bang dat een kind of een volwassene overleden is, maar als je die persoon dan verplaatst, blijkt soms toch dat hij nog leeft. Er zal ongetwijfeld eens iemand bij een wanhopige vrouw geweest zijn, haar schijnbaar dode kind hebben verplaatst, dat kind ook wel hebben aangeraakt, erover hebben geblazen – al deed men in de tijd van Elia nog geen mond-op-mondbeademing. Dat kind kan dan inderdaad weer levend zijn geworden, en dat heeft een beeld gegeven dat iemand weer tot leven werd gewekt. Ik denk dat er best een rationale verklaring voor te vinden is”.

Die manier van lezen verwacht ik van een geneeskundige. Toch is de vraag of je zo wel recht doet aan het profetische geluid. “Natuurlijk zijn de eigenlijke vragen daarmee nog niet beantwoord. Waarom staat zo’n tekst in de Bijbel? In de zin ervoor vraagt de vrouw namelijk: ‘Wat heb ik nu misdaan?’ Waarom moet haar kind dan doodgaan? Dat is een vraag die in de theologie al heel lang speelt: waarom treft het kwaad goede mensen? En juist deze vrouw die Elia heeft opgenomen, voor hem zorgt, al weduwe is en maar één kind heeft. Haar goedheid en het vertrouwen dat Elia uitstraalt, leiden dan toch ertoe dat het goede weer terugkeert.”

Bijna fatalistisch

Toch is dat niet altijd het geval. Voor Van Krieken een reden om in het noodlot te geloven: “Er zijn dingen die ons overkomen. Kanker bijvoorbeeld. Er is een aantal factoren die de kans erop groter maken, zoals roken. Toch krijgen de meeste rokers geen longkanker, en als je niet rookt, is de kans kleiner, maar krijg je het soms toch. Het heeft, zo weten we intussen, met een permanente verandering van het DNA in onze cellen te maken, en daar zit heel veel toeval bij. Bij corona zagen we hetzelfde: ons immuunsysteem is heel divers, en dat is ook goed, daardoor kunnen heel veel mensen overleven. Maar anderen ook niet, en daar kun je helemaal niets aan doen.”

Het klinkt bijna fatalistisch. Waarom zou je dan je leven eraan wijden om het lot gunstiger te stemmen, zoals Van Krieken doet? “Nou, ik ben patholoog, moet een diagnose stellen hoe met een mens af kan lopen. Dan is het de kunst van de chirurg of de oncoloog om mijn voorspelling niet te laten uitkomen. Ook daar speelt het lot een rol. Ik denk wel eens dat wij mensen – en dat speelde in coronatijd enorm op – het verleerd zijn te beseffen dat het vaak niet zo goed gaat. Wij proberen heel veel risico’s uit te bannen, maar we kúnnen niet alles uitbannen. Teksten in de Bijbel kunnen dan helpen ermee om te gaan, soms troost of antwoorden te vinden – en soms ook niet.”

Het lot onder ogen zien

Dan blijft wel de vraag waar je dan je motivatie vandaan haalt om toch het leven te dienen. “Waar we dat kunnen, voel ik dat als een verantwoordelijkheid. Toch heb ik altijd gezegd: ‘Wees je er op tijd van bewust dat het misschien niet lukt en ga het gesprek erover aan.’ We kunnen heel veel, veel meer dan vroeger, bijvoorbeeld in de behandeling van kanker, maar nog steeds gaan heel veel mensen er echt aan dood. Het lot dan in de ogen zien, is niet vanzelfsprekend.”

“Ik heb vaak gezien dat het zo ver werd weggestopt dat het gesprek, ook met de binnenkort nabestaanden, niet gevoerd kon worden. Het gevoel was: ‘Ik moet maar blijven strijden.’”

Oorlogsmetaforen

Past het beeld van de strijd wel? “Met oorlogsmetaforen heb ik niet zo veel. Als er al iemand strijdt om iemand beter te maken, is het niet de patiënt, maar zijn het de verpleegkundigen en de artsen. En ook dat is niet zozeer een strijd, maar eerder een inzet van al je talenten en mogelijkheden om te bereiken wat je hoopt, om een patiënt te helpen.”

“Soms lukt dat gewoon niet. Ik ervaar dat dat niet als een nederlaag, wel als een teleurstelling. Een nederlaag suggereert dat als je harder je best had gedaan, het wellicht wél was gelukt. Maar je hebt echt niet alles in de hand. Het woord ‘nederlaag’ zit in de hoek van het oude almacht-denken dat artsen ook wel hebben.”

Lot en voorzienigheid

De profeet Elia vertrouwde niet op eigen kracht, eerder op goddelijke kracht, op de voorzienigheid. Wat zegt zo’n woord de nuchtere wetenschapper? “De spanning tussen ‘lot’ en ‘voorzienigheid’ vind ik heel interessant, en daarin ben ik dan ook zoekend, twijfelend. Letterlijk kan ik mijn handelen niet door voorzienigheid laten bepalen en op rechtstreekse ingrepen van boven vertrouwen, maar symbolisch, indirect, kan ik dat wel.”

Dat doet denken aan de Nijmeegse theoloog Edward Schillebeeckx en zijn idee van de contrastervaring. Juist in situaties van machteloosheid is een Godservaring mogelijk. Maar daarvoor moet je wel verantwoord handelen, stelt hij.

Dilemma’s

Van Krieken herkent de bijzondere verantwoordelijkheid als arts en academicus, en komt weer over Elia te spreken: “Ik schrok in het boek Koningen toch wel van het aantal moorden dat Elia laat plegen. Hoe gaat dat samen met het goede dat hij dan aan de weduwe doet?”

Dat heeft alles te maken met de relevantie van je levenshouding voor wat je tussen hemel en aarde kunt betekenen. Niet alleen in de geneeskunde kom je voor dilemma’s tussen ideaal en werkelijkheid te staan waarin je water bij de wijn moet doen.

“Zeker, en mensen als Mahatma Gandhi en Martin Luther King zijn bewonderenswaardige figuren die veel voor elkaar hebben gekregen. Toch is voor mij pragmatisme naast die idealen belangrijk.”

Leiderschap

Wat betekent de verhouding tussen idealisme en realisme voor het besturen van een brede universiteit? Is dat in eerste instantie een organisatorische verantwoordelijkheid of zit daar ook een visionaire kant aan? “Voor mij duidelijk het tweede. Ik denk dat wij een geweldige staf hebben met allerlei verschillende en kundige mensen. Natuurlijk moeten wij als bestuur af en toe een beslissing nemen, maar de belangrijkste rol zit in de personen die we zijn.”

Toch kan een persoonlijke stijl van leidinggeven soms ook schuren, prikkelend zijn, wellicht zelfs provocerend? Stiekem zie ik daar een link naar profetenstemmen, die ook vanuit een persoonlijke betrokkenheid anderen wakker wisten te schudden. “Dat hoort er ook wel bij, zeker het uitdagende. Je mag niet te snel tevreden zijn, dat zou een verkeerd begrepen pragmatisme zijn. Ik wil mijn uiterste best doen om het goede voor elkaar te krijgen, ook dat van andere mensen. Ook als geneeskundige trouwens. Ik wilde altijd zo goed mogelijk werk leveren, zodat we zo veel mogelijk patiënten konden helpen.”

Katholieke identiteit

Wat betekent bij dit permanente balanceren tussen noodlot en motivatie, ideaal en werkelijkheid, de katholieke identiteit? “Als universiteit met een katholieke identiteit hebben wij een bijzondere verantwoordelijkheid. Wij moeten ruimte bieden aan iedereen die met zijn of haar talenten wil bijdragen een duurzame samenleving. De inspiratie van de katholieke traditie is er ook voor iedereen. Wij kunnen en willen de universiteit niet ontdoen van haar katholieke wortels, maar we willen ook ruimte bieden voor mensen met een andere achtergrond. Zo kunnen we, meer nog dan andere instellingen, vanuit een bezieling werken die de mens in het middelpunt plaatst.”