Kardinaal Angelo Sodano overleed afgelopen vrijdag op 94-jarige leeftijd. Voor criticasters was hij hét symbool van wat er mis is in het Vaticaan, voor voorstanders een loyale dienaar van verschillende pausen.

Met de dood van de Italiaanse kardinaal Angelo Sodano, heeft de Vaticaanse ‘oude garde’ een belangrijke klap gekregen. Sodano was de staatssecretaris onder twee pausen en voormalig deken van het College van Kardinalen, en bleef enorm invloedrijk in het vormen van de interne Vaticaanse cultuur.

De oude garde

Met Sodano’s overlijden is de 88-jarige kardinaal Giovanni Battista Re de de facto nieuwe aanvoerder van de oude garde. Hij is Sodano’s opvolger als deken van het College van Kardinalen en, net als Sodano, een product van het Staatssecretariaat. Hij was assistent van de legendarische kardinaal Giovanni Benelli toen deze sostituto, zeg maar stafchef, van paus Paulus VI was.

Wat bedoelen we met de ‘oude garde’? De uitdrukking verwijst naar een informeel netwerk van lang dienend personeel, zowel geestelijken als leken, en wordt vooral (maar niet uitsluitend) in verband gebracht met het Staatssecretariaat, de machtigste Vaticaanse afdeling.

Dit netwerk ziet zichzelf als de verdediger van de traditionele zuilen van de Vaticaanse cultuur, bovenal autonomie en souvereiniteit. Dat vertaalt zich vaak in een instinctieve behoedzaamheid ten opzichte van buitenstaanders. Zo geeft de oude garde er in het algemeen de voorkeur aan zaken te doen met mensen die della famiglia zijn, ‘lid van de familie’ – ongeacht hoe vlekkeloos de geloofsbrieven en expertise van iemand zonder die connecties zijn.

Hoewel Sodano een belangrijk referentiepunt was, zou het een ernstige fout zijn te denken dat met zijn dood de oude garde uitgespeeld is. Een van zijn andere kenmerken is zijn bijna bovennatuurlijke vaardigheid om hervormingspogingen, inclusief personeelsveranderingen, te overleven.

Zij zijn meesters van wat Italianen una riforma gattopardesca zouden noemen – de titel van een roman van de befaamde Giuseppe Tomasi di Lampedusa. De sleutelzin daarin is: “Alles moet veranderen zodat alles hetzelfde kan blijven.”

Ietwat autoritair

Voor critici was Sodano zo’n beetje de belichaming van waarom de greep op de macht van de oude garde gebroken zou moeten worden.

Hij had een ietwat autoritaire bestuursstijl en werd er vaak van beschuldigd kleine keizerrijkjes te bouwen en een agenda na te streven die parallel liep aan, en soms zelfs in tegenspraak was met, de prioriteiten van de pausen die hij diende.

Er werd soms over Sodano gezegd dat hij de pech had te laat geboren te zijn: hij zou een ideale staatssecretaris zijn geweest in de Renaissance, toen kardinalen met die rang waarlijk prinsen waren.

Sodano was pauselijk ambassadeur in Chili van 1978 tot 1988, tijdens het tijdperk Pinochet. Hij verkreeg een reputatie als standvastig bondgenoot van het militaire regime. Sodano werd gezien als een met de kardinaal van Santiago, Raul Silva Enríques, rivaliserend machtscentrum. Die had de socialistische president Allende, die in 1973 tijdens een staatsgreep werd vermoord, voorzichtig gesteund en was kritisch op Pinochet.

De misbruikcrisis

De grootste kritiek op Sodano kwam echter met de misbruikcrisis. Het grootste deel van de jaren negentig en begin deze eeuw, stond hij bekend als de beste Vaticaanse vriend van pater Marcial Maciel Degollado. De stichter van de Legionairs van Christus werd later schuldig bevonden aan een waaier van seksueel misbruik en wangedrag. Sodano bewonderde Maciels succes in het bevorderen van roepingen en zijn sterke trouw aan de paus; steeds als er geruchten over wangedrag de kop op staken, probeerde hij hem bij te staan.

In 2005 vroeg Sodano in een ontmoeting met de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Condoleezza Rice, of het Witte Huis een rechter in Kentucky zo ver kon krijgen een misbruikzaak waarin het Vaticaan aangeklaagd werd, uit het raam te gooien. Rice wees het verzoek af: ze legde uit dat in Amerika de uitvoerende macht geen controle heeft over de rechterlijke macht (al werd de zaak later teruggetrokken door de advocaat die deze om andere redenen had aangespannen).

‘Kleinzielige roddel’

In april 2010 zorgde Sodano opnieuw voor ophef. Hij gebruikte een groet aan de paus tijdens de Mis van Paaszondag in het Vaticaan om kritiek op Benedictus XVI in misbruikzaken te bestempelen tot de “kleinzielige roddel van het moment”. Hiermee slaagde hij er in een keer in twee groepen te vervreemden die normaal op verschillende planeten wonen: misbruikslachtoffers en liturgische traditionalisten die niet blij waren met de nieuwigheid dat de Paasmis werd onderbroken voor de toespraak van een kardinaal.

In datzelfde jaar beschuldigde de Oostenrijkse kardinaal Christoph Schönborn Sodano ervan een onderzoek te hebben geblokkeerd naar de misbruikbeschuldigingen uit 1995 tegen Hans Hermann Groër, de voormalige aartsbisschop van Wenen. Het spektakel van de ene kardinaal die de ander openlijk van een doofpot beschuldig, leidde tot een bijzondere top in Rome. Daarin werd Schönborn gedwongen te erkennen dat alleen de paus een kardinaal kan berechten.

(Dat was voor een hervorming van paus Franciscus, die een Vaticaans tribunaal toestaat een kardinaal die van criminele feiten wordt verdacht, in staat van beschuldiging te stellen en te vervolgen.)

Verdedigers

Ook kreeg Sodano kritiek de pausen Johannes Paulus II en Benedictus XVI incomplete informatie te hebben verstrekt over beschuldigingen van misbruik en wangedrag tegen de inmiddels ex-kardinaal en ex-priester Theodore McCarrick.

Voor de zekerheid, Sodano heeft ook verdedigers.

Loyaliteit

Fans zeggen dat hij Johannes Paulus II loyaal diende, ondanks sterke meningsverschillen over de traditionele Ostpolitik van het Vaticaan, of over handreikingen en dialoog met de Sovjet-wereld. Ze zeggen ook dat hij mede de weg baande voor toenadering tot China, inclusief de controversiële deal onder paus Franciscus over bisschopsbenoemingen. En ze zeggen dat hij, hoe onhandig ook, Benedictus XVI verdedigde als deze onder vuur lag. Zo verdiende hij krediet voor loyaliteit, op een moment dat anderen het schip leken te verlaten.

Desalniettemin is het opvallend dat zelfs Vatican News, het officiële Vaticaanse kanaal, en Avvenire, de krant van de Italiaanse bisschoppen, geen eerbetonen publiceerden. Zij beperkten zich grotendeels tot een kort overzicht van Sodano’s loopbaan.

Paus Franciscus zei in een telegram slechts: “Ik breng zijn toegewijde werk aan de zijde van zo vele van mijn voorgangers in herinnering, die hem belangrijke verantwoordelijkheden in de Vaticaanse diplomatie toevertrouwden, tot en met de delicate positie van staatssecretaris.”

Misschien zal Sodano’s overlijden het leven van de oude garde uiteindelijk gemakkelijker maken, aangezien hij bliksem aantrok. Kardinaal Angelo Sodano was meer dan een halve eeuw lang een van de titanen van de katholieke Kerk. Wat je verder ook over hem wilt zeggen, het Shakespeare-citaat lijkt geschikt: “Hij was een man, neem hem ten goede en ten kwade, nooit zal ik meer een man als hij zien.” (Vertaling Peter Doorakkers)

John Allen is hoofdredacteur van de katholieke nieuwssite Crux, waar deze analyse eerder verscheen.