Het is even zoeken naar een rode draad in de nieuwe tentoonstelling in ’s-Hertogenbosch over de invloedrijke Brueghel-familie. Maar misschien is precies dat de eigenlijke, veelzeggende boodschap.
Jan en Pieter, Abraham en Philips, de Oude en de Jonge, Teniers, Janssens, Van Kessel en natuurlijk Brueghel, plus nog eens de nodige navolgers – ze hangen kriskras door elkaar in het Noordbrabants Museum. Het is daar inderdaad een bonte familiereünie. Vijf generaties van tussen 1550 en 1700, oudjes en jonkies, de warme en de koude kant van de familie: ze mengen zich vrolijk door elkaar in de feestzalen in Den Bosch.
Het maakt dat het prettig dwalen is bij deze tentoonstelling – met het onvermijdelijke risico dat je soms verdwaalt. De (over)bekende werken ontbreken grotendeels, dus er is veel nieuws te ontdekken. Een echt leidend thema is er amper, los van die familierelatie; het blijft bij wat halfhartige aanzetjes over de rol van de vrouwen in de kunstenaarsfamilie, de wijze waarop het ‘merk Brueghel’ slim werd opgebouwd en uitgemolken, het aanzien en de bestuurlijke macht die de familie ook genoot in de zuidelijke Nederlanden indertijd.
Ook worden er wat voor de hand liggende kunsthistorische lijnen getrokken; over landschapskunst, stillevens, boerentaferelen, de dwarsverbanden met Jeroen Bosch en de verbeelding van populaire spreekwoorden. En o ja, kinderen, de Brueghels schilderden allemaal graag aapjes – kun jij er nog meer ontdekken in deze tentoonstelling?
Zo wordt de bezoeker met een veelheid van op zichzelf vrij minimale aanknopingspunten het feestgedruis ingestuurd. En nogmaals, het is daar heus aangenaam toeven. De opzet is ruim, de belichting doet de kleurenpracht oplichten, waardoor het soms lijkt alsof de eeuwenoude olieverf pas gisteren op de panelen werd aangebracht.
“We kunnen ons nu nog maar moeilijk voorstellen hoe vervreemdend de tijd van de Brueghels geweest moet zijn”
Tweet dit!
Maar het is de veelheid die doet duizelen. Dat past overigens prima bij de Breughels; hun schilderijen zijn niet zelden zoekprenten met subtiel verborgen boodschappen, dus het is niet meer dan logisch dat de tentoonstelling als zodanig dat ook is.
Nagenoeg afwezig is opvallend genoeg de religieuze invalshoek. Weliswaar zijn er volop religieuze werken te zien – madonna’s en Bijbeltaferelen, heiligenlevens en een enkele monstrans – maar we lezen weinig over de geestelijke context waarin de (hoofdzakelijk katholieke) Brueghel-familie opereerde.
Dat was de context van de Reformatie en de Contrareformatie; een strijd die toen nog verre van beslist was. De boedelscheiding was nog niet compleet, de wond was nog open. Vaak was het niet eens zo duidelijk wie tot welke fractie behoorde, wie er precies rooms was of protestant of humanist of wat dan ook, waar de eigenlijke sympathieën lagen. Wie iets wil begrijpen van hoe onoverzichtelijk en verwarrend die periode geweest moet zijn, leest het beste de magistrale roman Wildevrouw van Jeroen Olyslaegers, die speelt in 16e-eeuws Antwerpen, en waarin Pieter Brueghel de Oude ook een belangrijke rol speelt.
Misschien schuilt hierin de eigenlijke sleutel om deze tentoonstelling te doorgronden. De verborgen boodschap in de zoekprent. Dit is de periode waarin de eenheid van het Middeleeuwse christendom definitief plaatsmaakte voor een enorme verscheidenheid. Kerkscheuringen en ketterijen tierden welig, centraal gezag had afgedaan. Dat gaat ongetwijfeld niet toevallig gelijk op met een geopolitieke verbreding van de horizon; ontdekkingsreizigers kwamen terug met vreemde artefacten, groteske dieren, sterke verhalen over exotische beschavingen. We kunnen ons nu nog maar moeilijk voorstellen hoe vervreemdend die tijd geweest moet zijn.
Dat zien we terug in deze tentoonstelling. In het hart ervan staat een rariteitenkabinet zoals die in Breughels Antwerpen razend populair waren. De bonte verzamelingen zien we weerspiegeld in de kunstwerken. Die bevatten ook een veelheid van bloemen, vruchten, dieren, schelpen. Het is geen toeval, het is de uitdrukking van het eigenlijke drama van die tijd: hoe de eenheid uiteenviel in veelheid. Dat bracht ontegenzeggelijk nieuw elan, nieuwe kleur, creativiteit, nieuwsgierigheid. Maar ook verwarring, angst, verdeeldheid, onmenselijke wreedheid zelfs; daar getuigen die Jeroen Bosch-achtige werkjes met hun duivels en monsters van. En die aapjes die de kinderen mogen zoeken, zijn ook heus niet zo onschuldig.
Het was duidelijk ook een tijdgewricht van dwalen en verdwalen. De Brueghels waren er de meesterlijke chroniqueurs van.
De tentoonstelling Brueghel – De familiereünie is nog t/m 7 januari 2024 te zien in het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch. Meer informatie: www.hetnoordbrabantsmuseum.nl.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
