In het bisdom Haarlem-Amsterdam moeten de komende jaren veel kerken sluiten om geloofsgemeenschappen overeind te houden. Het bisdom wil naar een model waarin een klein aantal vitale kerken een centrumfunctie vervult. Het proces maakt veel emoties los onder gelovigen. “Er komt een moment dat je pijnlijke keuzes moet maken.”

Er gaat geen verjaardag voorbij of bestuurslid Peter de Boer (54) krijgt het weer te horen. “Jij bent toch de kerel die onze kerk heeft gesloten?”  

De Boer begrijpt de commotie. Hij weet als geen ander dat het sluiten van een kerk een proces van rouw met zich mee brengt. De kerk in kwestie, de Sint-Werenfriduskerk in het West-Friese Wervershoof, was de kerk in het dorp waar hij opgroeide. De Boer trouwde in die kerk, zijn broer werd er tot priester gewijd. De ‘kathedraal van West-Friesland’ stond bovendien bekend als het symbool van de katholieke enclave in de protestantse omgeving. “We moesten wel ingrijpen”, verzucht De Boer. “Anders waren we binnen vier jaar klaar geweest.” 

De rug toekeren

Over weinig zaken ontstaat meer ophef dan wanneer het over kerksluitingen gaat, weet ook Jan Hendriks, bisschop van Haarlem-Amsterdam. Enkele honderden gelovigen trekken komende zondag naar de Haarlemse Bavokathedraal. Actiegroep ‘Houd de kerken open’ vreest dat meer dan de helft van de kerken uit het noordelijke deel van het bisdom in de komende jaren zal verdwijnen.  

Het gezelschap zet vragen bij het beleid van het bisdom en pleit voor het open houden van “veel meer” kerken. De actiegroep waarschuwt dat gelovigen de kerk de rug zullen toekeren als ze niet meer in hun woonplaats terecht kunnen. 

Achterliggende motivatie

Wanneer je verontruste gelovigen onvoldoende meeneemt in het proces bestaat de kans dat geloofsgemeenschappen uit elkaar vallen, vreest Jaap Braakman, voorzitter van het actiecomité. Hij denkt dat een gevoel van machteloosheid, verdriet en rouw, veel kerkgangers er toe zal bewegen om er maar mee te stoppen. “Dat is de grootste achterliggende motivatie.”

Braakman zal namens honderden bezorgde gelovigen een petitie aan Hendriks overhandigen. Neem geen beslissing zonder overleg, is het pleidooi aan het bisdom. Om dit te onderstrepen, zullen de gelovigen zeven keer rond de kathedraal lopen. Ze volgen daarbij het voorbeeld Jozua, die met zijn het volk zeven keer rond Jericho liep. Dat leidde in het Bijbelverhaal tot de val van de muren van de stad. 

Pijnlijke keuzes

Hendriks begrijpt de zorgen van de actiegroep, waarmee hij onlangs “een goed gesprek” had. Hij is daarom bereid om de bezorgde gelovigen te ontvangen in zijn kathedraal. “We zien allemaal het probleem van de kerksluitingen. Liever sluit ik geen enkele kerk. Maar soms is het niet anders.” 

Dat er mensen mee moeten worden genomen in het proces, kan Hendriks “alleen maar onderstrepen”. Maar op een gegeven moment zullen parochies toch een knoop moeten doorhakken over welke kerken open kunnen blijven, waarschuwt de bisschop. Er is dan niet voldoende financieel vermogen, of weinig tot geen vrijwilligers. “Er komt een moment dat je pijnlijke keuzes moet maken.” 

Meedenken

Zoals hij onlangs ook schreef in een opiniebijdrage in deze krant, wil Hendriks af van het idee dat het bisdom als een soort boeman opereert wanneer het over kerksluitingen gaat. De eerste zorg is de voortgang van het kerkelijk leven, legt hij uit, liefst in levende gemeenschappen van jong en oud.  

“We nemen geen beslissing tot kerksluiting, als het ook anders kan”, verzekert de bisschop. Uiteindelijk zijn kerkgemeenschappen als eerste aan zet, is zijn overtuiging. “Ik hoop dat er een beweging ontstaat van mensen die willen meedenken. We moeten samen toegroeien naar goede, duurzaam-bestendige oplossingen.”  

Daling kerkbezoek

De hoop van Hendriks blijkt geen utopie te zijn. Zo besloot de parochie van De Boer om op eigen initiatief te fuseren met drie andere parochies. Het leidde tot een samenwerkingsverband van vier kerkgemeenschappen in Medemblik, Andijk, Onderdijk en Wervershoof.  

De financiële nood was naast de daling van het kerkbezoek en de vrijwilligers de hoofdoorzaak, aldus De Boer, die als bestuurslid de communicatie rondom de fusie verzorgde. De vier parochies brachten de eigen situatie in kaart en schreven gezamenlijk een missieplan waarin ze de toekomstvisie beschreven. Daarbij zijn de locaties volgens De Boer zoveel mogelijk meegenomen. Iedereen besefte dat het niet zo door kon gaan, vertelt hij. De bereidwilligheid om zélf de deuren te sluiten, was echter een stuk minder. 

Vitale achterban

Uiteindelijk hakte het bestuur de knoop door. Dit gebeurde volgens De Boer op basis van de financiële vooruitzichten en de toekomstvisie. Het leidde tot het sluiten van drie van de vier kerken, en tot emotionele reacties in de verschillende parochies. Desondanks hield het bestuur voet bij stuk. “Als we niets hadden gedaan, zou er binnen een aantal jaar geen enkele parochie overeind blijven.”

De Boer heeft enigszins begrip voor het protest van ‘Houd de kerken open’. Anderzijds vraagt hij zich af of de actiegroep wel realistische argumenten heeft. Een daarvan is dat financieel gezonde kerken met een actieve achterban open moeten blijven. “Ik ben benieuwd wat zij verstaan onder kapitaalkrachtig en wat zij een vitale achterban vinden. Met alle respect: ik denk niet dat er veel kerken zijn waar dit het geval is.”  

Woord-en communievieringen

Braakman zegt van zijn kant dat de actiegroep niet zozeer pleit voor het open houden van alle kerken. Hij denkt dat als parochianen voldoende worden meegenomen, zij wel zullen inzien wat mogelijk is en wat niet. “Maatwerk”, adviseert de voorzitter van het actiecomité. “Kijk naar situatie per situatie. Dan krijg je draagvlak.”  

Er is nog een belangrijk punt waar de actiegroep voor strijdt. Het bisdom wil naar een model waar een klein aantal vitale kerken een centrumfunctie vervult. De viering van de Eucharistie is daarbij het uitgangspunt. Braakman ziet dit als “verschraling”. In zijn regio is volgens hem evenveel liefde voor Eucharistievieringen als voor woord- en communievieringen. “We zijn voor het behoud van lekenvieringen, daar moet ook ruimte voor blijven.” 

Eucharistisch besef

Het centraal stellen van de Eucharistie werd jaren geleden al ingevoerd door de voorganger van Hendriks, bisschop Jos Punt. Hij maakte duidelijk dat lekenvieringen alleen mochten plaatsvinden wanneer er echt geen priester beschikbaar was. Daarnaast mogen alleen gelovigen met een actuele zending van de bisschop woord- en communievieringen leiden. Of dit daadwerkelijk overal gebeurt is maar de vraag, laat Hendriks doorschemeren. Volgens hem zijn er enkele regio’s waar slechts twee Missen per maand plaatsvinden, omdat men ruimte wil houden voor woord- en communievieringen. 

“De Eucharistieviering is de wijze waarop de Kerk de zondag viert”, zegt Hendriks. “We kunnen niet zeggen: kies maar wat. Het is helaas ook een teken dat veel mensen het eucharistisch besef hebben verloren.”