Uit een nieuw opgedoken brief zou blijken dat paus Pius XII veel eerder op de hoogte was van de nazi-vernietigingskampen dan gedacht. Marco Figliola, die zelf onderzoek doet in de Vaticaanse archieven, verbaast zich over de commotie. Hij beantwoordt vier prangende vragen over de rol van de paus en het Vaticaan in de Tweede Wereldoorlog.

1. Wat voor nieuws staat er in de onlangs gevonden brief?

Onlangs ontstond er opnieuw ophef over de rol van paus Pius XII tijdens de holocaust nadat er in de Vaticaanse Archieven een brief werd gevonden die gericht was aan pater Leiber, de secretaris van Pius XII. Daaruit zou blijken dat het Vaticaan al in december 1942 op de hoogte was van de systematische uitroeiing van de Joden. Het nieuws haalde wereldwijd de kranten.

Het echter is geen nieuws dat het Vaticaan eind 1942 al de eerste berichten had ontvangen over wat er echt gaande was in de vernietigingskampen van de nazi’s. Zo was de Romeinse priester Pirro Scavizzi, werkzaam op de hospitaaltreinen van de Orde van Malta, in Oekraïne en Polen geweest en had hij al gedeeld wat er daar zich voor drama’s afspeelden. Geruchten over de uitroeiing van zowel Polen als Joden deden al de ronde in het Vaticaan. Niet iedereen geloofde het, en zelfs de geallieerde regeringen hadden moeite om deze informatie te verifiëren.

Vooropgesteld: het onderzoek van Giovanni Coco, de Vaticaanse archivaris die de brief vond, is zeer gedegen. De sensationele krantenkoppen erover daarentegen zijn erg overdreven. Er wordt zelfs gemeld dat uit de brief blijkt dat Pius XII inderdaad sympathiseerde met de nazi’s. Maar geen enkele historicus kan vandaag de dag beweren dat de paus nazisympathieën koesterde.

Sterker nog, het is algemeen bekend dat de nazi’s hem als een vijand beschouwden. Denk aan wat de hoge nazifunctionaris Fritz Schmidt en Generalalkommissar in Nederland zei op een geheime bijeenkomst in 1941: “Het nationaalsocialisme heeft vandaag de dag te maken met drie vijanden: het bolsjewisme aan het oostfront, de plutocratieën aan het westfront en de katholieke Kerk aan het thuisfront.” En Pius XII had in zijn persoonlijk bibliotheek een hele stapel dossiers over de vervolging van de Kerk in Duitsland.

In de Vaticaanse documenten die ik heb bestudeerd, trof ik sporen aan waaruit de sympathie van de Heilige Stoel voor de Nederlandse bisschoppen bleek, en die behoorden tot de moedigsten wat betreft het verzet tegen de nazi’s. Ik vond echter geen spoor van sympathie in de tegenovergestelde richting. Integendeel, in zijn privé-correspondentie prees Pius XII de Duitse bisschoppen die het openlijkst de nazi-misdaden aan de kaak stelden. Die documenten zijn al lang geleden openbaar gemaakt. Maar dat wordt soms vergeten, lijkt het.

2. Waarom heeft de paus de misdaden van de nazi’s niet veroordeeld?

Het antwoord op die vraag is niet eenvoudig, omdat je verschillende elementen moet overwegen. Begin september werden in de archieven van het Pauselijk Bijbels Instituut lijsten gevonden van mensen die in Rome onderdoken in kerkgebouwen en kloosters. De lijsten bevatten de namen van 3600 mensen, anderen blijven anoniem.  De Kerk verborg duizenden mensen, onder wie veel Joden. Denk eraan dat Rome nog fascistisch was en dat Italië geallieerd was met nazi-Duitsland. Het verbergen van mensen was erg gevaarlijk, je kon op elk moment worden aangeklaagd. De paus moest dus heel voorzichtig zijn met wat hij zei.

Hij moest dus stil zijn ook om ‘erger te voorkomen’. Naar mijn mening wordt dit argument vandaag de dag te snel terzijde geschoven, alsof het een makkelijk excuus was om je niet uit te spreken. We weten maar al te goed dat de moed van de Nederlandse bisschoppen om zich uit te spreken, leidde tot de arrestatie van 254 katholieke Joden, onder wie Edith Stein. Ik probeer nog altijd vast te stellen of die gebeurtenis het gedrag van Pius XII heeft beïnvloed, zoals vaak wordt beweerd.

Maar misschien is dat niet eens zo belangrijk; de wrede wijze waarop de nazi’s elke vijandige daad vergolden, zelfs als het alleen maar om verbale onenigheid ging, was een constante factor tijdens de oorlog. In 1942 schreef Pius XII een steunbrief aan aartsbisschop Sapieha van Krakau over zijn verdediging van Polen en Joden. Sapieha wilde deze brief niet openbaar maken, omdat het waarschijnlijk meer kwaad dan goed zou doen. De nu ontdekte brief bevestigt dit ook.

Luther Köning, de Duitse jezuïet die de brief aan Leiber schreef, was lid van de verzetskring Kreisau Kreis. Daardoor stond hij in contact met Leiber en via hem met Pius XII. Köning rapporteerde niet alleen over de uitroeiing die plaatsvond, maar voegde er in de brief aan toe: “De grote zorg hier is of Rome met de nodige voorzichtigheid te werk gaat zodat, als het Vaticaan bezet zou worden, er niets belastends gevonden kan worden tegen de Duitse Kerk.” Ze waren dus doodsbang dat er een lek zou zijn en de nazi’s erachter zouden komen dat zij wisten van de holocaust.

De paus kon zijn stem alleen heel omzichtig laten horen vanuit Rome. Daarom liet het Vaticaan veel ruimte voor de lokale bisschoppen, in de wetenschap dat zij hun leven riskeerden als ze tegen de nazi’s ingingen. De omstandigheden verschilden daarbij erg van land tot land. In Polen bijvoorbeeld werd de geestelijkheid zwaar vervolgd, bijna tweeduizend priesters stierven in Dachau. Geen enkele bisschop durfde het aan om zich zo uit te spreken als aartsbisschop De Jong in Utrecht. Tijdens de oorlog had het Vaticaan het directe contact met bepaalde gebieden verloren. Informatie bereikte Rome op een onsamenhangende manier. Vanuit Polen kwam vanaf het begin afschuwelijk nieuws: gevangen bisschoppen, honderden geëxecuteerde priesters… Het was duidelijk dat de nazi’s daar een hel op aarde aan het creëren waren en dat ze van plan waren om die uit te breiden naar andere bezette landen.

3. Kon het Vaticaan niets doen?

We zien momenteel de pogingen van de Heilige Stoel om te bemiddelen tussen Rusland en Oekraïne. Dat is een lastig en zeer delicaat proces: als je ervoor kiest om oorlogsmisdaden te veroordelen, zal een van de partijen gemakkelijk bemiddeling kunnen weigeren. Dat gold ook voor Pius XII, die bovendien vooral een diplomaat was. Hij geloofde heilig in de kracht van diplomatie. Uit Vaticaanse documenten blijkt dat de paus en de kardinalen in juni 1943 nog steeds hoopten via de diplomatieke weg nog iets van de nazi’s gedaan te krijgen, het geweld te verminderen. De geallieerde regeringen wisten daarentegen al dat de nazi’s alleen door een militaire nederlaag konden worden gestopt. Zelfs in het Vaticaan hadden ze feitelijk de hoop op succes verloren, maar – en dit is heel interessant – ze bleven aandringen op onderhandelingen omdat dit het juiste was om dat te doen. Deze mannen dachten oprecht dat ze alles deden wat ze konden. In een boek van Johan Ickx, hoofdarchivaris van het Staatssecretariaat, staat een verslag van een vergadering van kardinalen: ze wogen alle voors en tegens af, waren zich bewust van de noodzaak om te handelen, maar vreesden de wraak van de nazi’s op de bevolking. Ze deden wat ze dachten dat juist was.”

Kon de paus dan niet meer doen? Misschien wel. Had hij andere initiatieven kunnen nemen dan hij deed? Zeker. Het is gemakkelijk voor ons om daar achteraf over te speculeren. Maar uit de documentatie blijkt dat hij dacht dat hij al het mogelijke had gedaan. Het klopt bijvoorbeeld dat hij in zijn radioboodschap voor Kerstmis 1942 de Jodenvervolging veroordeelde zonder die bij naam te noemen, maar tegen degenen die hem vroegen om explicieter te zijn, zei hij dat hij heel duidelijk had gesproken. Alle getuigenissen uit die jaren melden dat hij erg te lijden had onder al het geweld. Toen de Italiaanse fascistische ambassadeur hem vroeg het communisme te veroordelen, antwoordde de paus dat het nazisme niet minder afkeurenswaardig was voor de katholieken.

Bovendien laten de nieuwe documenten die nu beschikbaar zijn duidelijk zien hoe de apostolische nuntii betrokken waren bij het redden van Joden en andere politiek vervolgden; hun werk werd gecoördineerd door het Vaticaanse staatssecretariaat en dus rechtstreeks goedgekeurd door de paus. Ze deden dus wel degelijk iets achter de schermen.

4. Wat is dan het oordeel over Pius XII?

Toen de paus stierf, zei de toenmalige Israëlische minister van Buitenlandse Zaken, Golda Meir: “Pius XII stond op ter verdediging van ons volk.” Dat was de perceptie van het Joodse volk zelf. Ik denk dat de bestudering van Vaticaanse documenten ons zal helpen om nog meer te weten te komen over de feiten. Om het ‘zwijgen’ van Pius XII te begrijpen – want een historicus oordeelt niet – moeten we breder kijken: wat deden de geallieerde regeringen bijvoorbeeld met de eerste informatie over de vernietigingskampen? En het Internationale Rode Kruis? En de Joodse verenigingen? Zelfs deze instanties hadden eind 1942 moeite om in de holocaust te geloven, omdat er tegenstrijdige berichten binnenkwamen.

Ik stel deze vragen alleen om duidelijk te maken dat de situatie uitermate complex is. Als we echt willen begrijpen waarom degenen die verantwoordelijkheid droegen, handelden op een manier die we niet zouden verwachten, moeten we ons volledig in hun realiteit verdiepen. Dit is niet eenvoudig. Het bestuderen van de geschiedenis helpt juist om de complexiteit van de werkelijkheid te begrijpen en geen oppervlakkige oordelen te vellen.

Marco Figliola is priester van het bisdom Roermond en promovendus in de kerkgeschiedenis. Hij doet al twee jaar onderzoek in de Vaticaanse archieven naar de Nederlandse nuntiatuur en de relaties met het Vaticaan tijdens de Tweede Wereldoorlog.