Eind vorige week haalde paus Franciscus de teugels aan bij de formeel ‘soevereine’ Orde van Malta: er moet een nieuw, democratischer bestuur komen en een nieuwe constitutie. Vanwaar deze forse ingreep? En zal die het gewenste effect hebben?

Paus Franciscus eist een grondige hervorming van de Orde van Malta: hij geeft deze internationaal opererende katholieke organisatie een nieuwe constitutie mee, waarin de fundamenten van een meer democratisch, minder aristocratisch bestuur worden neergelegd. Hij stelt een voorlopige ‘soevereine raad’ samen, zeg maar een interim-bestuur, om een ‘buitengewoon algemeen kapittel’ te organiseren in januari 2023.

Wat is de Orde van Malta?

Waarom vindt de paus het nodig in te grijpen bij de Orde van Malta? Voor het antwoord moeten we eerst de fundamentele vraag stellen: wat is de Orde van Malta eigenlijk?

Ontstaan in de middeleeuwen, als hospitaalridders tijdens de kruistochten, functioneren de Maltezers tegenwoordig als religieuze orde, als wereldwijd aristocratisch genootschap, als liefdadigheidsinstelling, als soevereine staat zonder grondgebied, als ngo… De Orde van Malta is dat alles, en dat alles ook net niet.

Fremdkörper

Met deze hybride vorm zit het Vaticaan al veel langer in zijn maag. Zeker toen de Kerk in de negentiende en twintigste eeuw steeds centralistischer werd, met de paus aan de punt van de heel overzichtelijke piramide, werd steeds sterker voelbaar hoezeer deze orde een Fremdkörper was.

Maar ook eerdere pogingen van pausen om de Maltezers in het Vaticaanse gareel te krijgen, mislukten grotendeels. Het argument van Rome dat de Orde van Malta als religieuze orde gehoorzaamheid verschuldigd is aan de paus, legt het steeds af tegen de soevereine status van de Orde.

Interne machtsstrijd

De strijd om de ‘ziel van Malta’ is echter niet alleen een machtsstrijd tussen Rome en de Maltezers. In hoge mate is het ook een verbeten interne strijd, tussen leden die vooral een katholieke orde willen blijven en leden die een onafhankelijkere koers willen varen, meer een humanitaire ngo willen zijn.

Vanwege die interne machtsstrijd greep de paus begin 2017 al ongekend fors in door de toenmalige grootmeester Matthew Festing te dwingen zijn ontslag in te dienen. Ook parachuteerde hij aartsbisschop Silvano Tomaso om schoon schip te maken. Dat resulteerde uiteindelijk in de eind vorige week aangekondigde hervormingen.

Verlies van soevereiniteit

Al erkennen velen binnen de Orde de noodzaak ervan, niemand lijkt er echt blij mee te zijn. Allereerst vrezen alle kampen voor het verlies van die eeuwenoude soevereiniteit – de paus zegt die weliswaar te respecteren, maar intussen laat hij weldegelijk weten dat hij er uiteindelijk de baas is.

Het zou, zo vrezen de critici, het humanitaire en diplomatie werk van de Orde kunnen schaden, als die voortaan als een marionet van de Heilige Stoel wordt gezien.

Paradox

Ook wijzen diverse hooggeplaatste er op dat de paus door te hameren op de status van religieuze orde in feite alle macht bij de niet meer dan 36 geprofeste leden legt. Het is, zeggen de critici, ronduit onmogelijk om dat kleine groepje alle verantwoordelijkheid te geven voor wat eerst door vele duizenden mensen werd gedaan.

Meer nog tekent zich hier een paradox af die we vaker zagen in het pontificaat van Franciscus: vaticanist John Allen wees er al eens fijntjes op dat de paus om zijn agenda van decentralisatie door te voeren, opvallend veel moest centraliseren.

Nu kunnen we daar aan toevoegen dat hij, voor een paus die zo strijdt tegen klerikalisme, op z’n minst een opmerkelijke keuze maakt door de Orde van Malta te hervormen door die te klerikaliseren.