Alle grote thema’s van zijn pontificaat zijn aanwezig in de nieuwe – mogelijk laatste – encycliek van paus Franciscus. Ze krijgen een nieuwe betekenis in het licht van de absurde actualiteit.

Afgelopen zaterdag keerde het roemruchte satirische programma Spitting Image terug op de Britse buis. In de Volkskrant schreef correspondent Patrick van IJzendoorn – ook voor de KN-lezer geen onbekende – dat deze nieuwe show niet half zo leuk was als het origineel uit de jaren tachtig. Dat kwam volgens hem vooral doordat de wereld inmiddels zo absurd geworden is dat de karikatuur aan zeggingskracht verliest.

‘Wegwerpcultuur’

In de context van dat absurde wereldgebeuren tekende paus Franciscus diezelfde zaterdag zijn derde, langste en mogelijk laatste encycliek, Fratelli Tutti. De coronapandemie, religieus geweld, populisme, polarisatie, vluchtelingen die klem zitten in niemandsland, wereldpolitiek die bedreven wordt per presidentiële tweet… Alle absurditeiten van ons tijdgewricht werpen hun schaduw over de tekst.

Tegelijk is er weinig nieuws onder de zon – alle aangeroerde thema’s zagen we eerder langskomen tijdens dit pontificaat; kritiek op de ‘wegwerpcultuur’, op (neo-)liberalisme, individualisme en populisme, een pleidooi voor menselijke waardigheid en solidariteit over grenzen heen, een verwerping van de doodstraf en het idee van de ‘rechtvaardige oorlog’, een waarschuwing tegen hatelijke en lasterlijke polemieken via oude en nieuwe media. En dan is er natuurlijk het hoofdthema van de interreligieuze dialoog, dat voortborduurt op Franciscus’ ontmoetingen met de Egyptische grootimam Ahmad Al-Tayyeb – zoals Laudato Si’ voortborduurde op de oecumenische ontmoetingen met patriarch Bartholomaios.

Grote lijnen

De verscheidenheid van onderwerpen en de voor een encycliek ongekende lengte van ruim 40.000 woorden lijken erop te duiden dat Franciscus alles nog één keer duidelijk gezegd wil hebben. Ook dat doet vermoeden dat de paus zelf er serieus rekening mee houdt dat dit zijn laatste encycliek is. Alle grote lijnen van z’n pontificaat zijn er in aanwezig. En voor een paus die in de populaire beeldvorming veel minder een intellectueel is dan zijn voorganger Benedictus, en ook veel minder op een heldere lijn te betrappen zou zijn, is zijn intellectuele nalatenschap opvallend omvangrijk, imposant én consistent.

‘Linkse’ paus?

Zou Spitting Image een karikatuur van deze paus maken, dan zou dat ongetwijfeld een linksig type zijn, een Che Guevara-achtige revolutionair misschien zelfs. Ook die karikatuur is sleets geworden. Ja, de paus hekelt kapitalisme en ongebreidelde marktwerking – maar daarin staat Fratelli Tutti gewoon in een lange lijn van sociale encyclieken vanaf Rerum Novarum (1891). Ja, deze paus houdt zich vaak bezig met ‘linkse’ thema’s als migratie en milieu, maar zijn doordenking ervan is toch echt stevig geworteld in Schrift en traditie.

Het ‘revolutionaire’ van Franciscus schuilt in subtielere, maar niet minder betekenisvolle details. Bijvoorbeeld dat hij in de inleidende paragrafen schrijft niet te pretenderen “de leer van de broederlijke liefde samen te vatten”, maar veeleer “een bescheiden bijdrage aan de reflectie” te bieden.

Nieuwe debatten

Dat is meer dan valse bescheidenheid, het is een pontificaal programma. Paus Pius XII schreef ooit dat encyclieken bedoeld zijn om theologische debatten mee te beëindigen; paus Franciscus lijkt er juist op gebrand te zijn om er nieuwe debatten mee aan te zwengelen. En met succes.

Maar de belangrijkste verschuiving van Franciscus is er een van perspectief, van blikveld. Dat hij het document – als eerste encycliek ooit – ondertekende in Assisi, is niet eens zozeer betekenisvol omdat zijn naamgever Sint-Franciscus er vandaan komt, maar vooral omdat het buiten Rome is. En waar de voetnoten in encyclieken van eerdere pausen vooral verwezen naar andere pauselijke en Vaticaanse documenten, verwijst Franciscus ook steevast uitvoerig naar documenten van bisschoppenconferenties wereldwijd – hij citeert de bisschoppen van de Verenigde Staten, van Portugal, van India, van Zuid-Afrika, van Congo enzovoort. Hij verlegt de blik van urbi naar orbi, van stad naar ommelanden, van Rome naar alle uithoeken van de wereld, als om te zeggen: dáár krijgt de Kerk gestalte, bij jullie allemaal, fratelli e sorelle, jullie moeten het doen, niet ik.

Romeinse schandalen

Ook dat is een consistente trek in het pontificaat van Franciscus, maar het krijgt eveneens een nieuwe betekenis in het licht van de absurditeit van het heden. Nu eens niet die bizarre pandemie, maar de ontluisterende ontwikkelingen in Rome zelf rond het aftreden van kardinaal Becciu. Geld uit liefdadigheidsfondsen dat verduisterd werd, vriendjespolitiek, getuigen die mogelijk omgekocht werden om een rivaal in een kwaad daglicht te stellen…

Daarover lezen we uiteraard niets in deze encycliek, maar de kwestie werpt er wel z’n schaduw op. Naast alle terechte zorgen om ons ‘gemeenschappelijke huis’, wordt dit pontificaat ook getekend door het orde op zaken stellen in eigen huis, de Romeinse curie. Dat blijkt – het kan amper een verrassing genoemd worden – een taaie klus. Zeker, de kwestie Becciu kan gezien worden als een teken van voorzichtige vooruitgang, maar evengoed als een teken dat Franciscus nog lang niet klaar is met zijn curiehervormingen.

Geestelijk testament

Fratelli Tutti is een indrukwekkend geestelijk testament van een paus die ondanks dergelijke dagelijkse absurditeiten, de grote lijnen van zijn pontificaat niet uit het oog verloor.

> De complete tekst van Fratelli Tutti op de website van het Vaticaan.