De stichter van Kerk in Nood, pater Werenfried van Straaten (1913-2003), is beschuldigd van seksueel wangedrag ten opzichte van een jonge vrouw in 1973. De destijds twintigjarige vrouw schreef in 2010 een brief aan de hulporganisatie. Die beoordeelde de klacht over een “poging tot aanranding” als geloofwaardig en betaalde haar een schadevergoeding van in totaal 16.000 euro.

Christ & Welt, een bijlage van de Duitse krant Die Zeit, publiceerde woensdag over de zaak. De krant legde de hand op correspondentie tussen de Duitse hulpbisschop Manfred Grothe en de Vaticaanse curiekardinaal Mauro Piacenza, wiens Congregatie voor de Clerus verantwoordelijk was voor het werk van Kerk in Nood (KiN).

‘Vergrijpen op vier vlakken’

Grothe voerde sinds eind 2009 namens Rome een zogeheten apostolische visitatie uit, een onderzoek naar de staat van de organisatie. Dat leek voor zover bekend niet gericht op de persoon van Van Straaten, maar de bisschop stuitte toch op aantijgingen aan diens adres, waaronder de brief van de vrouw.

Eind 2010 schreef hij volgens C&W aan Piacenza dat het ging om “vergrijpen op vier vlakken van de katholieke moraal- en zedenleer evenals de katholieke sociale leer”. Naast het seksuele wangedrag ging het daarbij volgens Grothe om mateloosheid in zijn manier van leven, “ernstige tekorten” in zijn manier van leidinggeven en “gevoeligheden voor fascistoïde ideeën”.

Zaligverklaringsproces

Over de identiteit van de vrouw is verder weinig bekend; het lijkt erop dat het om een Belgische voormalige medewerkster van Kerk in Nood gaat. Zij trok volgens Grothe bij KiN aan de bel nadat ze had begrepen dat er in Duitsland aan een zaligverklaringsproces voor Van Straaten werd gewerkt.

Piacenza schreef daarop aan Grothe dat het “helder” is dat zijn Congregatie voor de Clerus niet in zou stemmen met een zaligverklaringsproces, als dat aanhangig zou worden gemaakt. Ook schrijft hij volgens C&W andere relevante Vaticaanse instanties vertrouwelijk te zullen inlichten over de kwestie.

Op de hoogte

Zij zijn niet de enigen die op de hoogte zijn: volgens KiN zelf informeerde Grothe ook aartsbisschop Robert Zollitsch, de toenmalige voorzitter van de Duitse bisschoppenconferentie, en de overste van de norbertijnen, de orde waartoe Van Straaten behoorde.

Begin 2011 stuurt Grothe zijn brief en Piacenza’s antwoord bovendien ook naar kardinaal Joachim Meisner, de toenmalig aartsbisschop van Keulen. Meisner was een groot pleitbezorger van het werk van Kerk in Nood. In de Keulse Dom werd op Van Straatens sterfdag jarenlang een Mis te zijner gedachtenis gevierd.

Daarnaast zijn minstens ook de huidige uitvoerend president en algemeen president van KiN op de hoogte: die laatste luistert sinds de reorganisatie naar aanleiding van de visitatie naar de naam Mauro Piacenza.

Stilte rond de zaak

Desondanks wordt het stil rond de zaak. Daaraan lijken twee redenen ten grondslag te liggen: volgens zowel Grothe als KiN vroeg de vrouw zelf om vertrouwelijkheid; haar wens om niet in de openbaarheid te treden, werd gerespecteerd. De tweede reden, schrijft KiN in een verklaring, is de zorg om reputatieschade voor de organisatie te voorkomen en “het projectwerk niet te beïnvloeden”.

Ook Piacenza wilde volgens C&W een schandaal voorkomen. Hij schreef Grothe dat weliswaar een aantal mensen in de top van KiN ingelicht kon worden, maar “dit natuurlijk onder de vereiste vertrouwelijkheid en verbonden met de vraag om geheimhouding. Er moet namelijk vermeden worden dat in naam van het instituut een vals beeld van de stichter wordt overgebracht”. 

‘Geschokt over zware aantijgingen’

Het internationaal hoofdkantoor van KiN, gevestigd in het Duitse Königstein, laat in een uitgebreide reactie op het artikel weten “geschokt” te zijn over de “zware aantijgingen” aan het adres van haar stichter. De organisatie neemt “nadrukkelijk afstand van iedere vorm van gedrag” die Van Straaten verweten wordt.

De Nederlandse tak van de organisatie reageert desgevraagd in dezelfde bewoordingen. Voor inhoudelijke vragen wordt verwezen naar het hoofdkantoor in Königstein.

Reactie op de aantijgingen

Volgens KiN is in 2016 onderzoek gedaan in de archieven van de Congregatie voor de Clerus. Daaruit zou zijn gebleken dat er geen verdere indicaties zijn voor seksueel wangedrag door de pater.

De kritiek op zijn leiderschapsstijl wordt bevestigd: in de 55 jaar dat Van Straaten KiN leidde, waren er “diverse conflicten en geschillen met medewerkers. De toenmalige leiderschapsstijl kwam zeker niet overeen met de huidige opvatting van modern personeelsmanagement”.

De beschuldiging van mateloosheid berust volgens KiN op “losse berichten” en kan “op basis van de informatie waarover wij beschikken, niet bevestigd worden”.

In alle geschriften uit Van Straatens 55-jarig leiderschap van KiN staat volgens de organisatie ook “geen enkele aanwijzing voor extreemrechts of fascistisch gedachtegoed. Integendeel, pater Van Straten veroordeelde dictaturen en is tegenover hen vastbesloten opgetreden”. 

Poging tot aanranding of tot verkrachting?

Uiteindelijk blijven er enkele opvallende punten staan. Allereerst de aard van de aantijging van het seksueel wangedrag. Waar C&W in het artikel grotendeels spreekt van een poging tot Vergewaltigung, “verkrachting”, houdt KiN het in haar huidige communicatie op Übergriff, een seksuele ‘aanval’.

In een eerdere reactie aan C&W gebruikte KiN volgens de krant de bewoordingen “sexuelle Belästigung” en het Nederlandse “poging tot aanranding”.

Desgevraagd bevestigt de organisatie dat dat laatste – “poging tot aanranding” – de exacte bewoording is die de vrouw in haar klacht gebruikt, en die KiN aan de krant liet weten. Volgens KiN is bisschop Grothe de enige die, in zijn correspondentie, de term ‘poging tot verkrachting’ gebruikte – op de vraag waarom, antwoord een woordvoerster: “Geen idee.”

Geldbedrag voor vader slachtoffer

Een tweede opvallend punt is de betaling, medio jaren negentig, van 800.000 Belgische franken aan de vader van de vrouw. De man werkte ook voor Kerk in Nood. Volgens de krant zou hij aanvankelijk niet geweten hebben waarom hij het bedrag kreeg, en doet KiN er onderzoek naar.

Dat lijkt inmiddels te zijn verricht: in haar communicatie wijst de organisatie op een brief die de man in 2011 zou hebben geschreven. Daarin zou hij zeggen dat het bedrag niets met zijn dochter te maken had, maar een vergoeding was na een arbeidsconflict dat hij met Van Straaten had.

De ‘misbruikspagaat

Tot slot is er de ‘misbruikspagaat’ waar deze krant eerder over schreef: een cultuur van bange prudentie, van zwijgen en toedekken, is evident ongezond, maar een cultuur van meedogenloze transparantie kan dat evenzeer zijn – zeker als, zoals in dit geval, het slachtoffer om vertrouwelijkheid lijkt te hebben gevraagd.

Tegelijk kun je je afvragen waarom de organisatie en anderen de gecompromitteerde stichter niet eerder op een subtiele manier uit de schijnwerpers haalden waar hij deels toch nog altijd in stond.

Zwarte kant

De huidige zaak doet wel wat denken aan die van Jean Vanier, de van zijn voetstuk gevallen stichter van de Arkgemeenschappen. Met de vraag die Christ & Welt opvallend genuanceerd weergeeft – Hoe goed om te gaan met de zwarte kant van iemand die ook aantoonbaar veel goeds heeft gedaan? – is noch Kerk in Nood, noch de Kerk als geheel voorlopig uitgeworsteld.