Al is Nieuw Sociaal Contract formeel geen christendemocratische partij, de uitgangspunten werden wel degelijk gestoeld op het katholiek sociale denken. Dat blijkt ook uit het vandaag gepresenteerde verkiezingsprogramma – al schuurt het onvermijdelijk ook her en der met katholieke principes.

Met bovengemiddelde belangstelling werd uitgekeken naar het verkiezingsprogramma van Nieuw Sociaal Contract. Eigenlijk is dat gek, want heel geheimzinnig heeft Pieter Omtzigt nooit gedaan over waar zijn nieuwe politieke partij voor stond. In augustus werd al een veertig pagina’s tellend document getiteld ‘Politieke lijn Groep Omtzigt’ gepubliceerd, plus nog eens zestien pagina’s met ‘Grondgedachten & Uitgangspunten’ van de nieuwe partij van de ex-CDA’er.

Bomen en bos

Al is het vandaag gepubliceerde verkiezingsprogramma met tachtig pagina’s nog dikker dan beide genoemde documenten samen, in hoofdlijnen lezen we er niet veel anders in. Het programma hamert op goed bestuur, op vertrouwen tussen burger en overheid, en werkt dat uit aan de hand van zo’n beetje ieder onderwerp dat de voorbije jaren de gemoederen bezighield – van stikstof tot en met de terugkeer van de wolf.

De bomen in het spreekwoordelijke bos zijn daardoor soms slecht zichtbaar. Het genoemde eerdere document met uitgangspunten kan dan fungeren als een waardevolle bijsluiter bij het programma. In die tekst, waarin overigens nog heel duidelijk de hand van de snel afgedropen partijvoorzitter Hein Pieper te herkennen is, maakt zonneklaar waar NSC de ideologische mosterd haalt.

Minder expliciet, maar niet afwezig

De ‘Grondgedachten & Uitgangspunten’ citeren uit pauselijke encyclieken, spreken over ‘personalisme’ en het ‘Rijnlands model’, strooien terloops met denkers als Blaise Pascal, Thomas van Aquino en Jacques Maritain. De gemiddelde Nederlandse kiezer zal er de schouders voor ophalen – dus dat er nu een tekst is waarin het ‘gewoon’ gaat over toeslagen, gaswinning en vluchtelingenopvang is logisch – maar de goede katholieke verstaander veert erbij op: waar deze partij haar programma op baseert is kort en goed de sociale leer van de katholieke Kerk.

De vraag is dan: in hoeverre komt dat ook in het verkiezingsprogramma terug? Zoals gezegd verliest dat zich nogal in casuïstiek, dus de invloed is beduidend minder expliciet. Maar zeker niet afwezig. Alle vier de pijlers van het katholieke sociaal denken komen gaandeweg aan bod: menselijke waardigheid, algemeen welzijn, subsidiariteit en solidariteit. En dan met name die laatste twee. Wat betekenen die vanuit een katholiek perspectief?

Solidariteit

Van alle kernbegrippen van het katholiek sociaal denken, valt ‘solidariteit’ het vaakst in het NSC-programma. Als het gaat om sociale zorgverzekeringen, om de opvang van migranten, verbetering van de kwaliteit van onderwijs: steeds weer wordt het solidariteitsprincipe van stal gehaald.

In de Catechismus van de Katholieke Kerk wordt solidariteit nadrukkelijk als deugd omschreven, “die voortkomt uit de menselijke en christelijke broederlijkheid”. Die drukt zich uit “in de rechtvaardige verdeling van de goederen, in een billijke beloning van de arbeid en in de inzet voor een meer rechtvaardige sociale orde”.

Het Compendium van de Sociale Leer voegt eraan toe dat solidariteit zich vertaalt zich “in de bereidheid tot het geven van zichzelf voor het welzijn van zijn naaste, boven elk individueel of particulier belang uit”.

Het is goed te beseffen dat de katholieke sociale leer zich eind negentiende, begin twintigste eeuw ontwikkelde als reactie op grote maatschappelijke vernieuwingen, en nieuwe ideologische bewegingen. De deugd van de solidariteit zoals de katholieke kerk die begrijpt, is het gulden midden tussen rücksichtslos individualisme en collectivistische eenheidsworst – ofwel tussen kapitalisme en socialisme. Privé-bezit of verschillen in inkomen worden niet afgewezen, zoals in het socialisme, maar die brengen anders dan in het klassieke kapitalisme wel een zekere verantwoordelijkheid met zich mee.

Het genoemde Compendium voor de Sociale Leer verwoordt dat zelfs heel kras: mensen moeten zich bewust zijn “van het feit dat zij schuldenaars zijn van de maatschappij waartoe zij behoren”. Wij profiteren immers allemaal van die enorme schat van materiële en immateriële goederen die door generaties voor ons zijn verzameld – denk aan cultuur, wetenschap, techniek, kortom “alles wat het menselijk avontuur heeft voortgebracht”. Solidariteit moet volgens de Kerk begrepen worden als een aflossing van die sociale schuld.

In die bewoording zal geen enkele politicus vandaag het vermoedelijk durven stellen. Maar het NSC-verkiezingsprogramma is wel doordrongen van dit besef van wederkerigheid. Niet alleen wordt er bij ieder hoofdstuk gesteld wat men van de overheid verwacht, maar ook wat men van de burger verwacht. Dat lijkt uiteindelijk het ‘sociale contract’ te zijn die in de naam van de partij vervat zit.

Subsidiariteit

Het NSC-verkiezingsprogramma pleit ook voor een ‘subsidiariteitstoets’ voor nieuwe wetten, en verder valt de term nog tweemaal in de context van Europese samenwerking. Maar wat betekent ‘subsidiariteit’ eigenlijk?

Subsidiariteit werd ooit door paus Pius XI “het allergewichtigst beginsel” in het sociaal-politieke denken genoemd. “Wat de individuen op eigen initiatief en door eigen energie kunnen tot stand brengen”, zo lezen we in diens encycliek Quadragesimo Anno (1931) , “(mag) hun niet ontnomen en niet in handen ener gemeenschap (…) gesteld worden”. Want “iedere sociale werkdadigheid moet krachtens haar wezen en natuur de ledematen van het sociale lichaam steunen, maar mag nooit, met vernietiging hunner individualiteit, hen doen opgaan in het geheel”.

Het taalgebruik mag abstract en gedateerd klinken, de kwestie is dat zeker niet. Dit katholiek-sociale beginsel kreeg vorm in een periode van razendsnelle schaalvergroting: steeds grotere corporaties namen het over van de lokale (familie)bedrijven, en ook de overheid werd alsmaar groter en machtiger. Met alle economische en sociale voordelen die deze ontwikkeling had, zorgde die ook voor erosie van aloude kleinschalige sociale verbanden: het gezin, de eigen buurt, het dorp.

Die tendens is sinds 1931 nog niet gekeerd, eerder integendeel. De mens is een steeds kleiner radertje in een mondiale machine geworden. De gevolgen ervan zijn dagelijks merkbaar; denk aan eenzaamheid, vervreemding, gebrek aan sociale cohesie, en ook de roemruchte kloof tussen burgers en politiek.

Paus Franciscus wees nog op het belang van subsidiariteit in de context van de maatschappelijke ontwrichting door de coronapandemie. “Ieder moet de mogelijkheid krijgen de eigen verantwoordelijkheid op te nemen in het genezingsproces van de samenleving waarvan men deel uitmaakt”, zei hij bij een audiëntie in september 2020.

Kortom: geef mensen het vertrouwen om zoveel mogelijk zelf of in klein verband hun problemen op te lossen, in plaats van alles in handen te leggen van een grote, anonieme staat zonder oog voor individuele noden of behoeften. De toeslagenaffaire – niet voor niets zat Omtzigt daar zo bovenop – laat zien waar dat toe leidt.

Waar het schuurt

Van die twee grote katholiek-sociale principes – subsidiariteit en solidariteit – is het hele verkiezingsprogramma van Omtzigt doortrokken. Toch zijn er ook punten waarop de partij zich beduidend minder gelegen laat liggen aan Vaticaanse compendia en pauselijke encyclieken.

Ten eerste: de klimaatparagrafen. Leg die naast de teksten die zowel paus Franciscus als paus Benedictus hebben geschreven over dat thema, en het valt toch op dat Omtzigt beduidend minder ambitieus en principieel is. Hij erft de spagaat waar zijn oude partij het CDA ook al inzat: ja, we vinden klimaat belangrijk, máár… En dan volgt er een relativering die in de kern neerkomt op: we vinden particuliere belangen toch zwaarder wegen dan het algemene belang. Electoraal te begrijpen, maar moeilijk te rijmen met wat de Kerk erover leert.

Datzelfde geldt, ten tweede, voor het veiligheidsvraagstuk. In de defensieparagraaf kiest NSC voor de spierballentaal: meer geld naar het leger, technologisch hoogwaardige wapens zodat we aan “het hele geweldsspectrum” kunnen deelnemen. We kunnen kort of lang praten over alle nuances van het katholieke denken over een ‘rechtvaardige oorlog’, maar de katholieke Kerk spreekt toch echt een heel andere taal als het gaat om kwesties van oorlog en vrede.

Tot slot springt ook de medisch-ethische paragraaf in het oog. Het is duidelijk een thema waar de partij liever de vingers niet aan wil branden. “De huidige wetgeving over abortus en euthanasie is evenwichtig en behoeft geen wijziging”, heet het. Natuurlijk, dat is te lezen als een afwijzing van verdere liberalisering, maar het blijft een formulering waar noch progressieve noch behoudende kiezers zich helemaal senang bij zullen voelen. En vanuit het katholieke denken zijn er veel kwalificaties te bedenken voor het Nederlandse beleid, maar “evenwichtig” is er daar niet een van, hoe je het ook wendt of keert. Ook hier: een voortzetting van de aloude CDA-spagaat.

Disclaimer

Een grote disclaimer bij dit alles kan ten slotte niet onbenoemd blijven: het katholieke sociale denken is een weerslag van wat de Kerk vindt van allerlei sociale, economische en politieke zaken, maar het is geen hermetisch dichtgetimmerde politieke richtsnoer. Een pauselijke encycliek is geen verkiezingsprogramma. Gelukkig niet. Eerder biedt het katholieke denken kaders die houvast kunnen bieden voor iedere politieke route linksom, rechtsom of door het midden.

En het wil de gewetens van mensen vormen. Mensen die vervolgens in de vrijheid van dat geweten toch hun eigen keuze moeten maken in het stemhokje.