Ze wilden hun leven geven voor de paus, maar zouden huiswaarts keren zonder een schot te lossen: massa’s jonge Nederlanders werden rond 1860 zoeaaf om de Pauselijke Staten te verdedigen. Historicus Koen de Groot dook in deze bijna vergeten geschiedenis.
Tot in het midden van de negentiende eeuw regeerde de paus over de Pauselijke Staten, die zich over zowat heel Midden-Italië uitstrekten. Maar in die periode ontstond er ook een verenigd Italiaans koninkrijk – dat er geen geheim van maakte dat het Rome als zijn hoofdstad beschouwde.
De paus was in gevaar! Uit de hele wereld schoten katholieke jongemannen te hulp. Onder hen waren veel Nederlanders: ruim drieduizend. Ze maakten deel uit van de zoeaven, een internationaal vrijwilligerskorps dat het leger van de paus kwam versterken.
De geschiedenis van deze huurlingen is vrijwel vergeten. Alleen in hun geboorteplaatsen en in hun families is er nog belangstelling voor hun geschiedenis. Koen de Groot komt uit Flevoland, zijn familie is protestants. Waarom schreef juist hij dan een boek over hun geschiedenis?
“Ik werd geïntrigeerd door het onderwerp: een vrijwel vergeten conflict waarbij duizenden Nederlanders als militair betrokken waren. Het ging dan ook nog eens om jongens die uit ideologisch oogpunt gingen vechten, en niet omdat Nederland bedreigd werd.”
Voor zijn boek volgde hij de zoeaven via de brieven die ze hebben nagelaten. Veel van die documenten lagen nog onaangeroerd in het Zouavenmuseum in Oudenbosch. Als eerste onderzoeker kon hij aan de hand daarvan hun denkbeelden en leven in kaart brengen.
De Nederlandse katholieken beleefden toen een tijd van emancipatie. Katholieken mochten hun geloof weer openlijk belijden en overal verrezen katholieke kerken. De zoeaven waren een exponent én een onderdeel van die emancipatie, zegt De Groot. “Want op hun beurt vertegenwoordigden ze de katholieke trots in Nederland. Er wordt vol bewondering over hen geschreven. In de decennia die daarop volgen, wordt er met veel waardering naar hen omgezien.”
De Groot denkt dat die emancipatiebeweging de geestdrift verklaart waarmee die katholieke jongemannen zich in een onbekend avontuur stortten. Want ze wisten niet wat hen te wachten stond. De meesten waren nauwelijks buiten hun eigen woonplaats geweest. Ze keken hun ogen uit in dat vreemde land.
“Bert Gijsbers uit het Oost-Brabantse Gemert vergelijkt dan bijvoorbeeld de grootte van de Sint-Pieter met de kerk van Eindhoven; die zijn ongeveer even groot, schrijft hij.” Het – toen nog – kleine Brabantse stadje als referentiekader voor een wereldstad.
In het algemeen hadden deze jongemannen weinig idee van de wereld om zich heen. “Ze dachten dat ze hun leven gingen opofferen voor de paus, maar beseften niet dat ze in een bevroren conflict terechtkwamen.” De paus werd namelijk gesteund door Frankrijk en de Italianen waagden zich niet aan een confrontatie met deze grootmacht.
Dat ontging de zoeaven, aldus De Groot. Ze waren er voor de paus, voor wie ze een grote verering koesterden. “Dankzij de toen opkomende fotografie deden afbeeldingen van de paus de ronde in Nederland. Je kon bij wijze van spreken de paus bij je in huis hebben. Daarbij was de toenmalige paus Pius IX een charismatische figuur. Hij zat er al sinds 1846 en zou de positie tot 1878 bekleden.”
Een bezoek aan de paus was dan ook zowat een blik in de hemel, zoals de zoeaven het beschrijven in hun brieven. “Ze schrijven dat hij ‘een schoon gelaat’ had. Een van hen krijgt de zegen van de paus, sluit weer achteraan in de rij en zo gaat het verder totdat hij zeven keer de zegen heeft gekregen – voor zijn hele familie.”
“Er gaan een geloof en een respect van uit dat nu naïef aandoet, alsof ze niet met een sterfelijke man te maken hebben. Een van hen schrijft ook: ‘Het was alsof ik in de hemel was, of ik een onsterfelijk iemand zag.’”
Om voor die man te sterven: daarvoor waren de zoeaven naar Italië gekomen. “Wat dat betreft kwamen ze niet zo aan hun trekken, want ze hadden bijna niets te doen”, constateert De Groot nuchter.
“Het merendeel van de jongens ging naar huis zonder een enkel schot op een echte vijand van de Kerk gelost te hebben.” Laat staan dat ze sneuvelden: besmettelijke ziektes maakten meer slachtoffers.
Als in 1870 de Fransen verwikkeld raken in de oorlog met Pruisen, zien de Italianen hun kans schoon. Ze vallen Rome aan en de paus geeft zich al snel over: hij wil onnodig bloedvergieten voorkomen. Ironisch genoeg ontneemt hij hiermee de zoeaven de kans om hun bloed voor hem te laten vloeien.
Vandaag de dag vertrekken er nog steeds jongemannen vanuit Nederland om voor organisaties als IS een heilige oorlog uit te vechten. “Het idee dat je gaat strijden in een vreemde krijgsmacht vanuit een ideologie die religieus gemotiveerd is, dat is precies hetzelfde”, merkt De Groot op. Maar de zoeaven maakten zich niet schuldig aan terrorisme.
Er is nog wel een andere overeenkomst: twijfel aan hun loyaliteit aan Nederland. Die twijfel was ten onrechte, aldus De Groot. “De zoeaven zeiden: wij zijn Nederlander én katholiek. Ze gingen naar Rome om als martelaren voor de paus te sterven, maar dan wel als Nederlanders.”
| Koen de Groot, Martelaren voor de paus. De vergeten geschiedenis van de Nederlandse zoeaven Uitgeverij: Prometheus Pagina’s: 328 | € 25,99 ISBN: 9789044650723 |
 |
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
