De stad Vukovar in het oosten van Kroatië was in 1991 de eerste Europese woonplaats die werd verwoest sinds de Tweede Wereldoorlog. Ruim dertig jaar later ervaren de plaatselijke zusters van barmhartigheid nog steeds de gevolgen van de oorlog: “De littekens blijven altijd zichtbaar.”

Voor de oorlog die er begin jaren negentig woedde, dachten de inwoners van Vukovar in het oosten van Kroatië nog dat het een vredige stad was. Maar drie decennia later heersen in Vukovar nog altijd een broze vrede en pijnlijke herinneringen aan wat verloren ging.

Einde aan vreedzaam samenleven

Een van de mensen die dit dagelijks ervaart is Franciska Molnar. De 68-jarige zuster van barmhartigheid woont nu in het klooster van Dakovo, maar groeide op in het ruim vijftig kilometer westelijk gelegen Vukovar, dat grenst aan buurland Servië. Ze herinnert zich dat het een plaats was waar mensen over het algemeen goed met elkaar overweg konden.

Dat vreedzame samenleven veranderde echter snel toen Kroatië zich in 1991 onafhankelijk verklaarde van Joegoslavië. Het Joegoslavische leger, waar ook Servische extremisten deel van uitmaakten, verzette zich hiertegen en viel het land binnen. Uiteindelijk won Kroatië de onafhankelijkheidsoorlog in 1999, maar niet voordat zo’n twintigduizend mensen waren omgekomen.

Een belangrijk moment in de strijd was de val van Vukovar in november 1991, na een belegering van bijna drie maanden. De stad werd de eerste Europese woonplaats die werd verwoest sinds de Tweede Wereldoorlog. Er werden talloze mensenrechtenschendingen tegen burgers begaan.

Getuigen uit die tijd meldden dat er tientallen lichamen lagen op de met as en puin bedekte straten van Vukovar. Ook haalden Joegoslavische strijdkrachten zo’n vierhonderd mensen met geweld weg uit het ziekenhuis van Vukovar – een instelling die in 1940 door de congregatie van zuster Franciska was opgericht, maar na de Tweede Wereldoorlog in beslag werd genomen door de communistische autoriteiten.

Uiteindelijk werd ongeveer de helft van hen vrijgelaten, waaronder een groep katholieke zusters. De rest werd naar een boerderij buiten de stad gebracht en geëxecuteerd. Een deel van de lichamen werd bijna tien jaar later in massagraven gevonden, maar van een deel van de slachtoffers is nooit meer een spoor gevonden.

Onder de slachtoffers was ook de broer van zuster Franciska, Saša. Hij was destijds 26 en diende in het Kroatische leger. Hij was ook vader van twee jonge kinderen. “Hij verdedigde zijn land”, zegt zuster Franciska, die zelf op dat moment niet in Vukovar woonde, zachtjes. Haar ouders bleven tegen beter weten in hopen dat hun zoon zou terugkeren; soms legden ze zelfs kleren voor hem klaar. Toen Saša’s lichaam negen jaar later in een massagraf werd ontdekt, was de familie er kapot van.

Zuster Franciska’s eigen weg is niet gemakkelijk geweest, maar ze heeft de moordenaars van haar broer kunnen vergeven. “Ik sta open voor alle mensen, zelfs voor degenen die mijn broer hebben vermoord”, zegt ze. Die daad van vergeving, benadrukt ze, gaat niet van haar uit, maar van God.

“Ik voel dat ik dankzij Gods genade kan vergeven. Ik voel dat het belangrijk is om naar het Evangelie, Gods Woord, te leven. Dat is Gods geschenk, Gods werk.” Door te vergeven kon ze verder met haar leven en het werk dat ze doet, onder meer bij een voedselbank in Dakovo. “Maar het is niet altijd gemakkelijk.”

Zuster Franciska’s verhaal lijkt op dat van veel van haar medezusters. Dat geldt zowel voor de naweeën van de oorlog als voor hun huidige werk, waarmee ze vaak in het klein en zowel direct als indirect proberen de wonden te helen in streken die ooit door conflict werden verscheurd.

Nooit meer als voorheen

Allemaal benadrukken de zusters dat er zinvolle lessen kunnen worden getrokken uit de oorlog: in het bijzonder de noodzaak om je vijanden te vergeven en om tijdens conflicten dicht bij mensen in nood te blijven. “De oorlog ligt achter ons; er is nu een nieuwe generatie”, benadrukt Rastislava Ralbovsky.

Tegelijkertijd beaamt ze dat haar dienstwerk “gericht is op de behoeften van de mensen hier en nu, maar de gevolgen van de oorlog zijn nog altijd voelbaar”. Vukovar werd weliswaar herbouwd, maar heeft nooit volledig de welvaart of omvang van voorheen teruggekregen: De bevolking daalde van ongeveer 46.000 in 1991 tot de helft daarvan in 2021.

Zuster Doroteja Krešic, wier familie werd aangevallen door Joegoslavische soldaten, vindt troost en kracht in de woorden van Jezus uit het Evangelie volgens Lucas: ‘Vader, vergeef hun, want ze weten niet wat ze doen’ (Lc. 23,34).

Maar, net als zuster Franciska, beaamt ze dat dit geloof niet altijd even gemakkelijk is om te belijden en te omarmen. Zuster Doroteja vertelt over een vrouw die tijdens de oorlog werd verkracht, waardoor ze zich ging afvragen: “Zou ik kunnen vergeven als ik uit Vukovar kwam? Voor veel mensen in de stad is de oorlog nog niet voorbij. De wonden zijn nog altijd vers.”

Zuster Rastislava en zuster Marija Klara Klaric werken voor een project dat in 1996 door de zusters van barmhartigheid werd opgezet om mensen te helpen die kampen met trauma’s en geestelijke littekens na de oorlog – of het nu veteranen, oorlogsweduwen of mensen zijn die kinderen hebben verloren. Het project kwam voort uit de hulp die de congregatie al bood aan vluchtelingen uit de buurlanden Bosnië en Herzegovina en Kosovo.

Hoewel Dakovo niet bezet was, stroomde het klooster van de zusters vol met vluchtelingen en was persoonlijk contact belangrijk, waarbij de zusters onderdak, voedsel en geestelijke zorg boden, of dat nu gebed of het dagelijks bidden van de rozenkrans betekende. Iedereen werd welkom geheten, ongeacht geloof of nationaliteit.

Vandaag de dag verwelkomen de zusters nog altijd gastvrij mensen die behoefte hebben aan hulp, onder wie ook veel vrouwen van veteranen die kampen met posttraumatisch stresssyndroom (PTSS). Zij willen hun problemen graag met de zusters bespreken, vertelt zuster Rastislava, “want het is moeilijk om hun mannen met PTSS te bereiken. Het is alsof ze op slot zijn gegaan. Ze lijden nog altijd en hun vrouwen daardoor ook”.

Verslaving, depressie en huiselijk geweld

De gevolgen ervan zijn nog altijd duidelijk te zien: velen van hen kampen met verslavingen, depressies en huiselijk geweld. Veel gezinnen worstelen nog steeds met de gevolgen van de oorlog, vertelt zuster Rastislava, maar ze weet ook dat er mannen en gezinnen zijn die zich hersteld hebben en met hoop de toekomst tegemoet zien.

Zuster Marija Klara woonde zes maanden in bezet Bosnië en vluchtte in 1992 samen met haar moeder, zussen en broers naar Kroatië. Zij zegt: “De verstrijkende tijd maakt het iets gemakkelijker om met de pijn om te gaan, maar die kan nooit volledig genezen. Het litteken blijft altijd zichtbaar.” Zij en zuster Rastislava putten troost uit de wetenschap dat al het werk dat ze doen mensen helpt in hun herstel. “Mensen vertrouwen ons en geloven in onze roeping. Ze voelen Gods nabijheid via ons.”

Zuster Damira Biškup werkte 25 jaar lang op de kraamafdeling van het ziekenhuis van Vukovar, ook tijdens de val van de stad. “We waren omringd door vijanden”, herinnert ze zich, “en worstelden met een gebrek aan elektriciteit, voedsel en water. Het weinige voedsel dat binnenkwam kregen we via humanitaire hulp.”

De nu 88-jarige zuster werd zelf niet direct met geweld bedreigd, maar herinnert zich wel de talloze lichamen op straat als ze zich van het ziekenhuis naar het klooster moest haasten. “Het was heel moeilijk om dat mee te maken.” Zij en vier andere zusters konden Vukovar twee dagen na de val van de stad verlaten en kwamen in Zagreb terecht.

Vergeven, maar niet vergeten

Op haar vlucht droeg zuster Damira een prematuur geboren meisje met zich mee, omdat de moeder van het pasgeboren kindje het ziekenhuis had moeten verlaten tijdens de belegering van de stad. Via de media konden het meisje en haar moeder later herenigd worden.

Zuster Damira heeft nog steeds contact met zowel het meisje, Tanja Šimic, als haar moeder, Anka. Met pijn denkt ze terug aan alles wat ze dertig jaar geleden meemaakte: “Vergeven kan ik wel, maar vergeten niet.” (Vertaling Susanne Kurstjens)