Eén emeritus-paus zorgt soms al voor verwarring en dan is het ook nog eens niet onvoorstelbaar dat er in de komende jaren een bijkomt, mocht Franciscus aftreden. Daarom werken kerkrechtsgeleerden aan ‘wetsvoorstellen’ die meer duidelijkheid over de status van een paus in ruste moeten geven.
Paus Franciscus ontkent in alle talen dat zijn aanstaande bezoek aan het Italiaanse L’Aquila op 28 augustus een voorteken zou zijn dat hij van plan is af te treden. In de basiliek van die stad bevindt zich het graf van Celestinus V, de paus die verklaarde dat een kerkvorst vrijwillig mag aftreden en dat vervolgens ook deed in 1294.
Ruim zevenhonderd jaar later liet paus Benedictus XVI het wollen pallium dat hij bij zijn installatie droeg achter op de glazen doodskist van zijn voorganger: volgens sommigen een profetisch teken voor zijn aftreden in 2013.
De symboliek van L’Aquila ten spijt houdt paus Franciscus de achterdeur van het pausschap toch op een kiertje. “Opzijgaan zou geen catastrofe zijn”, zei de paus onlangs tijdens zijn terugvlucht vanuit Canada. “Je kunt van paus veranderen, geen probleem.”
Mocht paus Franciscus aftreden terwijl de 93-jarige Benedictus nog leeft, dan heeft de Kerk voor het eerst in haar tweeduizendjarige geschiedenis twee emeritus-pausen. Dat levert een unieke, maar ook verwarrende situatie op. Hoewel het recht van een paus om af te treden al sinds de dertiende eeuw in de kerkelijke wetten verankerd is, zijn de regels nauwelijks in detail uitgewerkt.
“Opzijgaan zou geen catastrofe zijn. Je kunt van paus veranderen, geen probleem.”
Tweet dit!
Dat komt waarschijnlijk omdat ze vrijwel nooit relevant zijn geweest. In totaal zijn slechts vijf pausen bij leven afgetreden, waarvan alleen Celestinus en Benedictus dat vrijwillig deden. In het canoniek recht staat enkel dat een aftredend kerkhoofd zijn beslissing uit eigen beweging en “naar behoren” moet nemen en dat hij aan niemand verantwoording hoeft af te leggen.
De regels voor het aftreden van een paus roepen daarom meer vragen dan antwoorden op. Zo is niet vastgesteld hoe een afgetreden paus zichzelf mag noemen of waar hij mag wonen. Hoe hij zich verhoudt tot zijn opvolger en welke verantwoordelijkheden en rechten hij heeft, zijn evenmin bekend. Het is zelfs niet duidelijk welke regels er gelden voor zijn uitvaart en begrafenis.
Om verwarring te voorkomen en eenheid in de Kerk te bewaren, zouden kerkjuristen graag zien dat er regels voor emeritus-pausen op papier komen. Paus Franciscus’ bezoek aan L’Aquila zou een mooi moment zijn om de wetgeving daarover uit te vaardigen, denken sommigen.
Een aantal kerkrechtsgeleerden is in 2021 op eigen initiatief begonnen met het formuleren van ‘wetsvoorstellen’ die gebruikt zouden kunnen worden om de liggende vragen te beantwoorden. Geraldina Boni, een van de medewerkers van het project en adviseur van de Pauselijke Raad voor Wetsteksten, vindt dat de situatie “regelgeving nodig heeft” nu het aftreden van een paus niet meer onvoorstelbaar is. Dat zegt ze in een interview met Catholic News Service.
De proefballonnen van de juristen van Progetto Canonico Sede Romana zijn niet bedoeld als harde wetten, maar meer als behulpzame richtlijnen; volgens Boni zou het niet passend zijn om de herder die “gedreven door zijn geloof en liefde voor Christus de loodzware taak van het pontificaat gedragen heeft” te onderwerpen aan strenge regels. De “persoonlijke waardigheid” van de paus in ruste is het uitgangspunt.
De kerkjuristen hebben zich bij hun ideeën veelvuldig laten leiden door de stijl van emeritus-paus Benedictus. Toen hij aftrad, gold hij als een soort pionier van het pontificale emeritaat: hij moest ter plekke uitzoeken hoe hij invulling gaf aan zijn nieuwe rol.
Zo volgen de rechtsgeleerden zijn voorbeeld in de voorschriften dat een emeritus-paus zijn pausnaam mag houden, dat hij wit mag blijven dragen en mag wonen waar hij wil, ook in het Vaticaan. Zijn vissersring en zegel moeten onbruikbaar gemaakt worden, zoals dat ook met die van Benedictus gebeurd is.
Op andere vlakken wijkt het voorstel juist af van wat Benedictus deed. Het meest in het oog springende voorbeeld is de titel die de paus in ruste mag dragen. Dat is niet ‘emeritus-paus’, maar ‘bisschop emeritus van Rome’. De oud-paus wordt ook niet kardinaal gemaakt – of krijgt die titel terug wanneer hij voor zijn pontificaat reeds kardinaal was – maar staat in liturgische en canonieke zaken wel op gelijke voet met andere kardinalen.
De kerkjuristen die meewerken aan het project hebben als einddoel om hun voorstellen aan paus Franciscus te presenteren; hij is degene die bepaalt of een kerkelijk wetsvoorstel aangenomen wordt of niet. Of dat nog lukt voor het pauselijke bezoek aan L’Aquila is twijfelachtig; de 28ste zal waarschijnlijk hoe dan ook geen aardverschuiving op het terrein van aftredende pausen opleveren.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
