Op 20 januari 1949 overleed Joseph Cuypers, architect van talrijke katholieke kerken. Zijn 75ste sterfdag markeerde het begin van het nationale Joseph Cuypersjaar, waarin zijn invloed op en bijdragen aan de Nederlandse architectuur worden gevierd.

Het jaar zal diverse activiteiten bevatten die zijn nalatenschap in de schijnwerpers zetten. Cuypers’ omvangrijke oeuvre omvat onder andere de Sint-Bavokathedraal in Haarlem, de Sint-Agathakerk in Beverwijk en de Sint-Urbanuskerk in Nes aan de Amstel.

Net als zijn vader, Pierre Cuypers, ontwierp hij niet alleen kerken, maar bijvoorbeeld ook de Amsterdamse Effectenbeurs, raadhuizen en woningen.

Schaduw van vader

De organisatie van het herdenkingsjaar wordt verzorgd door Stichting Cuyperiana. Voorzitter Sible de Blaauw, emeritus-hoogleraar Kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit, legt uit dat de motivatie ook breed gedeeld werd onder vakgenoten en architectuurhistorici.

“We vinden dat Joseph ten onrechte in de schaduw van zijn vader is blijven staan. De jonge Cuypers heeft originele en prachtige gebouwen ontworpen die op zichzelf waardering verdienen, los van de al zeer geroemde werken van zijn vader.”

Eigentijds

De meest unieke en blijvende bijdrage van Joseph aan de architectuur en kunst in Nederland ligt in zijn streven naar vernieuwing zonder de traditie los te laten, vindt De Blaauw. Hij zag de noodzaak in om eigentijdse vormen te verkennen en zich vrijer op te stellen ten opzichte van de gangbare bouwstijlen, die zich op het verleden baseerden. Hij stond open voor invloeden van diverse bronnen, ook uit de islam of Oost-Azië.

“In tegenstelling tot zijn vader, die sterk teruggreep naar de middeleeuwse architectuur uit een tijd dat de katholieke Kerk nog het centrum van de samenleving was, besefte Joseph Cuypers dat de maatschappij in zijn tijd anders was. Hij zocht naar nieuwe architecturale vormen die origineel en verrassend waren.

Deze eigentijdse benadering onderscheidt zijn werk duidelijk van dat van zijn vader. Zijn visie ging gepaard met de overtuiging dat gebouwen op ambachtelijke wijze moesten worden gemaakt, door vakmensen zoals metselaars, houtwerkers en beeldende kunstenaars.”

Sint-Bavokathedraal

Volgens De Blaauw maakt de Sint-Bavokathedraal in Haarlem het meest duidelijk wat de verdienste van de jonge Cuypers is.

“Het was helemaal zijn ontwerp. Er hebben weliswaar ook andere architecten aan meegewerkt, maar uit onderzoek bleek dat het echt zijn creatie is. De kathedraal zou er heel anders uitzien als vader Cuypers deze gebouwd had, omdat er veel vrijer met allerlei traditionele invloeden is omgegaan. Zo’n spitse koepel was bijvoorbeeld nooit eerder gebouwd in Nederland. Een unieke creatie.”

Gevoel van heiligheid

De jonge Cuypers streefde naar het creëren van kerken die niet alleen functioneel waren. Zijn ontwerpen transformeerden ruimtes tot sacrale omgevingen, afwijkend van het alledaagse en esthetisch indrukwekkend.

Door middel van ruimte, decoratie en lichtval regisseerde hij visuele indrukken die een gevoel van heiligheid opriepen, waarmee hij de ervaring van het betreden van een huis van God bewerkstelligde.

De Blaauw: “Er is een overvloed aan symboliek in de Sint-Bavokathedraal verwerkt. Elk detail en elke vorm draagt een betekenis, doordrenkt met christelijke tradities, Bijbelse ideeën en kerkelijke concepten, waaronder de zeven sacramenten. Daarnaast zijn er ook symbolen ontleend aan het dagelijks leven, zoals deugden en ondeugden.”

Eclectisch

Het herkennen van Joseph Cuypers’ handtekening in zijn werken is echter niet eenvoudig. “Hij hanteerde een eclectische stijl, waarbij hij putte uit verschillende tradities en stijlen, afhankelijk van de functie van het gebouw.

Voor kerken liet hij zich duidelijk inspireren door de sacrale bouwkunst, terwijl de Effectenbeurs vooral invloeden uit de renaissance vertoont, aangevuld met eigentijdse elementen zoals de jugendstil, die in die periode modieus was.”

Veel belangstelling

Een herdenkingsmis in de Sint-Bavokathedraal op 20 januari trapte het Joseph Cuypersjaar af, georganiseerd in overleg met de plebaan en de Vriendenvereniging van de kathedraal als een passende manier om de architect te eren. De aanwezigheid van bisschop Jan Hendriks en de Haarlemse burgemeester Jos Wienen onderstreepte het belang van de bijeenkomst.

De Mis trok meer belangstelling dan verwacht, met ruim tweehonderd aanmeldingen, waaronder geestelijken en deskundigen op het gebied van kunstgeschiedenis, theologie, erfgoed, restauratie en architectuur. De aanwezigen konden na afloop meedoen aan interactieve rondleidingen.

Familiegeschiedenis

Een van de hoogtepunten van dit herdenkingsjaar zal zijn dat het particuliere archief van Joseph Cuypers toegankelijk wordt. “Dit archief bevat niet alleen professionele correspondentie, maar ook een schat aan familiegeschiedenis, waaronder persoonlijke brieven tussen Joseph en zijn vrouw”, licht De Blaauw toe.

Cuypers komt eruit naar voren als een bescheiden, integere man, die zich kon losmaken van zijn d“ominante vader door zijn eigen talenten volop te gebruiken.” Een omvangrijk boekwerk waarin het complete archief gedetailleerd wordt beschreven en verklaard, zal dit jaar als e-book gepresenteerd worden.

Hoogtepunten

Bernadette van Hellenberg Hubar, auteur van het in 2016 verschenen boek De Nieuwe Bavo te Haarlem, zette zich in om dit archief te ontsluiten. Pierre Cuypers, een kleinzoon van Joseph en tevens bestuurslid van Cuyperiana, heeft een aanzienlijk deel van het archief verzameld en overgedragen aan het Gemeentearchief van Roermond, de plaats waar de familie oorspronkelijk vandaan komt.

Een ander aankomend hoogtepunt is de publicatie van een boek over de kerkenbouw van Joseph Cuypers door Gert van Kleef, dat wordt uitgegeven door het Cuypersgenootschap. Dit evenement en de ontsluiting van het archief zullen naar verwachting plaatsvinden in de tweede helft van 2024.