In niets lijken Nederlandse katholieken nog van hun niet-katholieke landgenoten te verschillen, zo spreekt uit twee recente onderzoeken. Hoe komt dat? En kan het anders?

Kort na elkaar verschenen er twee opiniepeilingen onder katholieken – bij Trouw en Nederlands Dagblad – die vooral opvallen door hun onopvallendheid. Dat is niet bedoeld als (on-)collegiale kritiek: de collega’s bij deze beide dagbladen lieten gewoon een keurig representatief onderzoek uitvoeren onder elk een stuk of duizend katholieken, ze stelden hen voor de hand liggende vragen en trokken er voor de hand liggende conclusies uit.

Kleurloze middengroep

Prima werk, interessant om te lezen, maar in alle eerlijkheid vooral omdat de katholieken zo ontstellend weinig interessante meningen blijken te hebben. Katholieken zijn progressiever dan hun kerkleiders, meldt Trouw. Euthanasie, abortus, homohuwelijk – een meerderheid snapt niet waar de Kerk zich zo druk over maakt. Niets nieuws onder de zon.

Enkele dagen eerder had het Nederlands Dagblad al vergelijkbare conclusies getrokken. In de staafdiagrammen die het ND presenteerde, springt verder vooral de brede, kleurloze middengroep van ‘weet niet/geen mening’ in het oog. Boven alles lijkt in Nederland een soort kameleonkatholicisme te zijn ontstaan: de gemiddelde katholiek denkt overal precies zo over als de gemiddelde Nederlander.

Niet ideologisch

Om het te versimpelen tot ‘progressieve’ gelovigen versus ‘conservatieve’ kerkleiders, lijkt dan ook niet helemaal terecht. Dat veronderstelt meer ideologisch activisme dan de onderzoeken feitelijk aantreffen.

Trouw meldde ook dat de meeste actieve katholieken er de Kerk niet om verlaten. Ze snappen weliswaar niet waarom mevrouw pastoor geen homo’s zou mogen trouwen aan het altaar, maar voor de meesten is dat nog geen reden om er zondag voor thuis te blijven.

Bloedarmoede

Wat is er toch aan de hand met katholiek Nederland? Je kunt het onwelwillend duiden als ideologische bloedarmoede. Als gebrek aan heilig vuur, aan zwakke overtuigingen, onverschilligheid. Je kunt zeggen, zoals een deel van het behoudende smaldeel haast reflexmatig doet: het is allemaal de schuld van die vermaledijde jaren 60/70, van het nefaste modernisme, van de progressieve interpretatie van Vaticanum II, van slappe pastoors en bisschoppen die hun gelovigen geen fatsoenlijke catechese meer durven te geven.

Maar dergelijke analyses zijn te simplistisch. Hoe dan ook vormen ze een intellectueel armoedig en ontoereikend verklaringsmodel.

Principieel minder principieel

Iets welwillender bekeken, kun je zeggen dat katholieken nu eenmaal principieel minder principieel zijn dan protestantse medegelovigen. Dat is niet louter pragmatisme; het zit ook ingebakken in een wezenlijk nieuwsgierige theologische traditie die de Bijbelse opdracht om het ‘zout der aarde’ te zijn opvat als een oproep om toch vooral in de wereld werkzaam te zijn, om het eeuwige Woord steeds opnieuw vlees te laten worden in iedere tijd, iedere cultuur.

De katholieke traditie is daarom van oudsher minder panisch voor ‘vreemde’ elementen en gebruiken, incorporeerde moeiteloos de heidense filosofieën van de Grieken en rituelen van de Romeinen. Wat de missionarissen van weleer ‘inculturatie’ noemden, zit tot op de dag van vandaag in het DNA van het katholicisme verankerd.

Verlies van eigenheid

Dat is een goede zaak, maar het brengt nu eenmaal risico’s met zich mee. Het zout kan zo ver oplossen in het gerecht dat het zijn smaak verliest. De missionaris kan zo versmelten met die exotische cultuur dat hij zijn eigenheid verliest. En het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat de Nederlandse katholiek van vandaag zo opgaat in de moderne cultuur dat hij of zij nauwelijks nog begrip kan opbrengen voor de leer en traditie van de eigen geloofsgemeenschap.

Dat stelt de katholieke Kerk voor een onoplosbare (of minstens steeds terugkerende) spanning. Die spanning is in elk geval niet op te lossen door te zeggen: ‘Kerkleiders moeten gewoon nog beter hun best doen om hun eigen standpunten duidelijk uit te leggen.’ Want dat miskent de complexe realiteit van de gebroken wereld waarin gelovigen zich nu eenmaal bevinden, en waarin die uitleg – hoe volmaakt ook – al snel verwordt tot een clichématig antwoord op een vraag die niet gesteld is.

‘Met je tijd meegaan’

Anderzijds is die spanning ook niet op te lossen, door maar te zeggen wat een meerderheid van de Nederlandse katholieken volgens de genoemde onderzoeken zeggen: ‘Joh, kerkleiders, doe gewoon eens niet zo moeilijk en ga een beetje met je tijd mee.’

Dat kan toch altijd maar tot op zekere hoogte, en bovendien is ‘met je tijd meegaan’ een uitermate betrekkelijk en discutabel concept. Wat vandaag eigentijds is, is morgen weer ouderwets, en dan begint het hele geëmmer weer van voor af aan.

Open Kerk

Er zijn gelukkig meer smaken dan ‘zich opsluiten in de bunker van het eigen gelijk’ en ‘zich overgeven aan om het even welke gril of mode’. De evenwichtskunst die daar voor nodig is, begint met een bewustzijn van een lange en veelzijdige traditie van denken en doen, van vallen en opstaan, van zich verhouden tot nieuwe uitdagingen, zich steeds opnieuw herbronnen en herbezinnen. Het vraagt een in alle opzichten open Kerk, die weet wat zij voor waar houdt zonder daar op een of andere manier krampachtig over te doen. Een Kerk die vervolgens op een goede manier onverschillig is over wie er naar binnen of juist weer naar buiten loopt.