Op dit moment vieren de dominicanen een bijzonder jubileum ter ere van een van hun meest vooraanstaande leden: Thomas van Aquino. Zijn geschriften zijn misschien wat taai, maar hebben ons vandaag nog veel te vertellen.
Vorig jaar was het zevenhonderd jaar geleden dat Thomas heilig werd verklaard. Dit jaar herdenken de broeders op 7 maart zijn 750ste sterfdag, en op 28 januari 2025 is het achthonderd jaar geleden dat broeder Thomas werd geboren.
Het lijkt wellicht wat overdreven veel eer voor een broeder die tijdens zijn leven bekendstond om zowel zijn geleerdheid als zijn bescheidenheid, maar dat is het niet.
Thomas kwam als student in Napels in aanraking met de dominicanen. Deze broeders zetten zich intensief in om de recent ontdekte werken van Griekse, joodse en islamitische denkers toegankelijk te maken voor de wetenschap.
“Het lijkt wel of Thomas er bewust voor gekozen heeft om zichzelf onzichtbaar te maken ten dienste van de waarheid zelf”
Tweet dit!
In hun zoektocht naar waarheid, in lijn met het motto van de dominicanen, doorzochten de broeders alle hoeken en gaten. Dezelfde onderzoekende geest vinden we terug in de geschriften van Thomas. Op zijn negentiende nam hij het besluit om dominicaan te worden, waarmee hij zijn leven wijdde aan de idealen van de orde.
Thomas is een belangrijke vernieuwer geweest in het theologisch en filosofisch denken van zijn tijd. De opkomst van handelssteden en de stroom van nieuwe kennis uit de islamitische wereld stelden de Kerk voor nieuwe vragen.
Thomas zou zich zijn hele leven inzetten voor de intellectuele vorming van nieuwe predikers, om op die vragen antwoorden te vinden. Als professor aan verschillende theologische faculteiten gaf hij commentaren op de Heilige Schrift. Daarnaast schreef hij heel veel filosofische en theologische werken, waaronder twee theologische handboeken ‘voor beginners’: de Summa contra gentiles en de Summa theologica.
Op het eerste gezicht schrijft Thomas heel formeel, tot op het saaie af. Het lijkt wel of hij er bewust voor gekozen heeft om zichzelf onzichtbaar te maken ten dienste van de waarheid zelf. Dat lijkt hij te hebben afgekeken van de stichter van de orde van de predikers, Dominicus de Guzmán, van wie, op een paar kleine briefjes na, geen preken of boeken bewaard zijn gebleven. Het gaat een prediker immers niet om zichzelf maar om de boodschap.
In december 1273 krijgt Thomas tijdens de Mis een visioen. Na afloop verklaart hij aan zijn secretaris dat hij niet meer kan schrijven: “Reginald, ik kan het niet. Alles wat ik geschreven heb lijkt me slechts stro.” De Summa Theologiae, nu zijn bekendste werk, bleef onafgemaakt.
Een paar weken later gaat Thomas, op verzoek van paus Gregorius X, vanuit Italië naar Lyon om daar deel te kunnen nemen aan het Tweede Concilie van Lyon. Onderweg stoot hij zijn hoofd aan een boomtak. Na een paar dagen lijkt het beter te gaan en gaat het gezelschap weer op pad. Maar al snel gaat het weer mis, en men wijkt uit naar de cisterciënzer abdij van Fossanova. Op 7 maart 1274 blaast Thomas daar zijn laatste adem uit.
“Thomas verschaft moderne filosofen ook woorden en begrippen om te discussiëren over bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie”
Tweet dit!
Kort na zijn overlijden brak er een controverse uit over de orthodoxie van zijn denken. Met name zijn vrijmoedige gebruik van de Griekse filosoof Aristoteles leidde ertoe dat sommige bisschoppen zijn werken veroordeelden. Opmerkelijk genoeg prees paus Leo XIII in 1874 juist het denken van Thomas als een voorbeeld voor de vernieuwing van de katholieke filosofie. De paus hoopte dat Thomas zou bijdragen aan een kritisch gesprek tussen de Kerk en de moderne wereld.
In de jaren die volgden ontstond het neothomisme als een nieuwe traditie, geïnspireerd door Thomas en aangepast aan de vragen en uitdagingen van de moderniteit. Het neothomisme heeft aanzienlijke invloed gehad op de katholieke filosofie en theologie tot aan het Tweede Vaticaans Concilie. Na dit concilie leek het denken van Thomas op de achtergrond te raken. Recentelijk is er echter een hernieuwde belangstelling voor het neothomisme, vooral in de ethiek, en voor de bestudering van de teksten van Thomas zelf, met name zijn bijbelcommentaren.
Het denken van Thomas blijft een cruciale rol spelen in pauselijke geschriften. Opvallend is dat de heilige paus Johannes Paulus II, paus Benedictus en paus Franciscus in hun teksten vaak teruggrijpen op Thomas wanneer zaken moeilijk en controversieel zijn. Ze hopen hiermee een uitweg te vinden uit impasses, hoewel dit niet altijd even succesvol is.
Ook buiten katholieke kringen is er hernieuwde aandacht voor Thomas’ denken. Verrassend is de herontdekking van zijn traktaat over de engelen in de politieke filosofie. Thomas lijkt filosofen de woorden en begrippen te verschaffen om te discussiëren over de vraag of kunstmatige intelligentie persoonlijkheid bezit en daarmee rechten en verplichtingen kan hebben.
Het concept van mensen als individuen die verbonden zijn in gemeenschappen resoneert ook sterk bij denkers die op zoek zijn naar nieuwe maatschappelijke verbindingen in een gefragmenteerde samenleving. Zo blijkt een dertiende-eeuwse predikbroeder relevant te zijn voor het denken over de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw. Dat is wel een feestje waard.
Richard Steenvoorde is dominicaan en bijzonder hoogleraar Christelijke Filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Leestips: Boeken van Thomas in het Nederlands
|
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
