Klimaatverandering vraagt ook verandering van gedrag en mentaliteit. Ecologie moet daarom hét speerpunt worden van het christelijk sociale denken.

Lang geleden zag ik de zoet-tragische film Gone with the Wind uit 1939. De titel staat voor mij vooral voor het totaal in elkaar storten van een op het oog prachtige levensstijl: die van de rijke plantagebezitters met schitterende landhuizen, verfijnde kleding en onderdanige – zwarte – bedienden.

Over en uit

Dan: de Amerikaanse Burgeroorlog, de vernietiging, onnoemelijke aantallen doden. En daarna: over en uit, gone with the wind. Hoeveel energie de zuidelijke staten ook stopten in de verdediging van de eigen levensstijl, met slavernij als basis, het was onhoudbaar – bij nader inzien. De geschiedenis haalde hen in, met veel geweld. De afschaffing van de slavernij was onontkoombaar.

Het veranderen van een levensstijl die je bij het opgroeien als goed en gerechtvaardigd meekrijgt, omdat nieuwe groepen die ter discussie stellen of nieuwe situaties zich aandienen, is uiterst pijnlijk. Op het ene moment hebben we heerlijk aardgas – veel beter voor het milieu ook nog dan kolen – en dan gaan op het andere moment plots groepjes Groningers protesteren. Maar: ze hebben wel gelijk, bij nader inzien.

Speerpunt

Het is niet moeilijk in te zien dat er in de zeer nabije toekomst nog ingrijpende levensstijlveranderingen aan zullen komen. Onze levensstijl is ecologisch simpelweg niet houdbaar. De economische groei, die aanvankelijk zorgde voor bevrijding uit armoede, wordt nu een bedreiging voor precies de nieuwe welvaart. Dat betekent voor de brede christelijke traditie een fundamentele heroriëntatie: niet langer is armoedebestrijding het grote speerpunt, maar het aanpakken van de uitputting van de natuur. We zullen de problematiek van armoede en welvaart wereldwijd moeten plaatsen binnen ecologische grenzen.

Daarbij is het niet eens van doorslaggevend belang of alle voorspellingen ten aanzien van het klimaat nu precies kloppen. Zelfs als het maar half zo erg is als nu soms voorspeld wordt, zullen we volop maatregelen moeten nemen. Iedereen kan op zijn klompen aanvoelen dat onbeperkte voortzetting van ons gebruik van de natuurlijke hulpbronnen met straks negen miljard mensen gewoon in zichzelf onfatsoenlijk is, onrechtvaardig tegenover volgende generaties en fysiek onhoudbaar.

Herijking

Dat betekent ook een spirituele herijking, ook binnen de traditie van christelijk sociaal en politiek denken. We zullen ons een ‘vergeten’ element uit het dragende visioen weer te binnen moeten brengen: harmonie in de relatie tussen mens en natuur. Er zijn hier inspirerende voorgangers: Franciscus van Assisi met zijn Zonnelied natuurlijk (waar paus Franciscus bij aansluit in Laudato Si’) en zijn liefde voor dieren, maar daarnaast zeker ook Hildegard van Bingen, voor wie ‘groen’ een diepe betekenis had als de kleur van het door God gegeven leven dat alles doorademt: de schepping én de mens, binnen één organisch geheel.

Tegelijk is het goed om dit ook als sociale kwestie te blijven zien en de ecologische problemen te blijven verbinden met de wereldwijde gemeenschap van mensen én de kleinere gemeenschappen van staten, steden en buurten. Een ecologisch verantwoorde levensstijl kan geen voorrecht van de rijken worden, die dan vanuit hun Tesla neerkijken op de arme dieselrijders die de binnensteden niet in mogen. Alleen al daarom schiet een liberale politieke filosofie volstrekt tekort, en zal de combinatie van hoop en gemeenschap, van visioen en solidariteit essentieel blijken.

Hoopgevend visioen

Geregeld staan we in de geschiedenis op een kruispunt. Een mooie levensstijl waaraan we gewend zijn, waarbinnen we als mens zijn gegroeid, en waarvan we dachten dat die goed was, zullen we toch moeten opgeven omdat nieuwe inzichten een onhoudbaar element ontmaskeren. Pijnlijk, uiterst pijnlijk. Gone with the wind.

Maar juist vanuit christelijke inspiratie is er ook iets heel anders te zeggen: als we dit avontuur ingaan vanuit een hoopgevend visioen, met een scherp oog voor de concrete mogelijkheden en taaie problemen, in de wederzijdse belofte elkaar vast te houden, kunnen we de circulaire economie juist ook hoopvol gaan vormgeven als een ‘economie van de vreugde’.

Govert Buijs is politicoloog en filosoof, en als bijzonder hoogleraar verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam. Een uitgebreidere versie van dit artikel verscheen in het tijdschrift Christen Democratische Verkenningen.