Met Dries van Agt is een door en door katholiek politicus overleden. Hij gaat de geschiedenis in als de eerste politiek leider van het CDA en als een zeer eigenzinnige minister en premier.
Ook na zijn Haagse carrière jaren wist hij vaak te verrassen. Als de welbespraakte verpersoonlijking van het katholicisme riep hij ruim een halve eeuw lang zowel enthousiasme als woede op. Saai werd het met Andreas Antonius Maria van Agt nooit.
Katholieke losbol, Gods eigen seksist, jezuïtische griezel. Van Agt had het in zijn Haagse jaren zwaar te verduren terwijl die zo veelbelovend waren begonnen.
“In het publieke debat ontbrak de katholieke achtergrond van Van Agt zelden en positief was dat nooit”
Tweet dit!
Nog geen drie jaar hoogleraar in strafrecht in Nijmegen, hij was 40, trad hij in 1971 toe tot het kabinet Biesheuvel. De problemen kwamen echter al snel.
Als vooruitstrevend jurist vond hij bijvoorbeeld dat drie zware oorlogsmisdadigers in aanmerking kwamen voor vervroegde vrijlating. Hij schatte het sentiment in de samenleving echter verkeerd in. De wonden uit de oorlog waren nog te diep. De protesten waren zo heftig, tot bedreigingen aan toe, dat Van Agt op zijn schreden terugkeerde.
In het publieke debat ontbrak de katholieke achtergrond van de minister zelden en positief was dat nooit. “Die katholieken ook: ze denken veel te gemakkelijk over vergeving, dat werd dan gezegd”, zou Van Agt er later over zeggen. Het irriteerde hem want zijn afweging was vooral gebaseerd op rechtsfilosofische opvattingen en niet op zijn geloofsovertuiging. “Ik ben begonnen met het recht en daarmee geëindigd. Dat beheerst mijn denken.”
Maar katholiek, dat was hij natuurlijk wel. En hoe, hij ademde het zelfs. Maar dat hij hierin ook eigenzinnig was en met eerbied voor de traditie zijn eigen keuzes maakte bleek regelmatig, zelfs bij zijn levenseinde. Dat was namelijk zelf gekozen. Hand in hand met zijn vrouw Eugenie. Samen verruilden ze het aardse bestaan voor de eeuwigheid. Geen dood die je bij een volgzame katholiek zou verwachten, maar dat was hij ook niet.
Dries van Agt: ideologisch niet voor een gat te vangen.
Hij groeide op als oudste zoon in een welgesteld fabrikantengezin in Geldrop. Het geloof werd met de paplepel ingegoten, maar hij dacht er verder niet zo diep over na. Wel was hij met overgave misdienaar. “Dat Gloria had zo een inspirerende blijheid, wij moesten als misdienaars onderwijl de bellen rinkelen, gedurende het hele lied, en dat bellen doorvulde de hele kerk tot in de nok.”
De hang naar mystiek zat er dus al vroeg in en is altijd gebleven. Heel belangrijk daarin: zijn jaren op het Augustianum in Eindhoven. Biograaf Johan van Merrienboer: “De augustijnen waren een blije, relativerende orde, heel anders dan de jezuïeten, de opvoeders van Ruud Lubbers. De gezindheid was belangrijker dan de naleving.”
Maria Martens, oud-senator van het CDA en mede-parochiaan: “Onderwijs was meer dan kennis alleen. Het was een brede vorming met veel aandacht voor debat, toneel en hoe je als mens bent. Je werd er niet alleen op beoordeeld op taal of rekenen. Andere talenten waren ook belangrijk. Er was veel gevoel voor sfeer en voor liturgie. Dat heeft hem zeer gevormd.”
Na het gymnasium koos hij voor een rechtenstudie in Nijmegen. Daar leerde hij ook medestudente Eugenie Krekelberg kennen. “Een lief meisje uit Maastricht”, zo herinnerde hij zich later, “die de jongens zelden onderbrak in hun gewichtige verhalen, behalve wanneer hun maatgevoel hen helemaal in de steek liet.” De liefde bleek wederzijds.
De enige keer dat ze tegenover elkaar stonden was in de rechtszaal. Het ging om een zaak die met de Kinderbescherming te maken had waarbij ze als jonge advocaten voor de twee partijen betrokken waren. Eugenie won…
Na zeven jaar verloving trouwden ze in 1958. Er kwamen drie kinderen. Het was een lang en gelukkig huwelijk. Zonder de steun van zijn vrouw had hij het in de politieke heksenketel naar eigen zeggen nooit kunnen volhouden.
Zijn carrière, met Eugenie op de achtergrond als steun en toeverlaat, ging voortvarend. De advocatuur ruilde hij al snel in voor de ambtenarij. En in 1968 volgde de benoeming tot hoogleraar straf- en procesrecht in Nijmegen. Op de universiteit ging een door hem gesteunde protestverklaring rond voor theoloog en collega-hoogleraar Edward Schillebeekx. Die had van het Vaticaan een spreekverbod gekregen vanwege zijn onorthodoxe geloofsopvattingen.
Een spreekverbod vond de jonge hoogleraar in strijd met de elementaire rechten van de mens. Op het werk van de theoloog ging hij niet nader in, maar hij merkte later wel op dat hij zich als kind van zijn tijd kon vinden in Schillebeekx’ opvattingen.
Het was inmiddels niet alleen in de Kerk gaan rommelen, ook de maatschappij zelf was aan het veranderen. Het roemruchte kabinet Den Uyl (1973-1977) was daar haast het symbool van. Maar veel ontwikkelingen zinden de minister van Justitie niet.
“Tegen de bisschoppen zei hij: Het is beter om vuile handen te krijgen dan niets te doen”
Tweet dit!
Zo ergerde hij zich aan de Nederlandse abortuspraktijk. Die werd steeds groter terwijl de ingreep bij wet verboden was. Er was een gedoogsituatie ontstaan. Toen bleek dat in abortuskliniek Bloemenhove abortussen werden uitgevoerd bij zwangerschappen langer dan zes weken, besloot hij in te grijpen. Hij wilde de kliniek sluiten. Uiteindelijk moest hij onder druk bakzeil halen. De zaak greep hem zo aan dat hij zelfs serieus overwoog om af te treden.
In die tijd lag hij van twee kanten onder vuur. De vrouwenbeweging nam hem ernstig kwalijk niet volledig mee te gaan in het recht op zelfbeschikking voor de vrouw (‘Baas in eigen Buik’) terwijl de katholieke bisschoppen vonden dat abortus onder alle omstandigheden ontoelaatbaar was.
Basisgedachte bij Van Agt was dat in de kwestie twee levens in het geding waren. Hij wilde zoveel mogelijk tegemoetkomen aan de werkelijke nood van de vrouw, maar het omgaan met ongeboren leven was voor hem volstrekt anders dan bijvoorbeeld het amputeren van een lichaamsdeel. “Een foetus is geen blindedarm.”
Hij nam het zichzelf kwalijk dat onder zijn ministerschap het aantal abortussen zo toenam. “Dat heeft de minister van Justitie laten gebeuren. Eigenlijk vond ik dat falen. En misschien nog niet eens in de eerste plaats in morele of ethische zin, maar als wetshandhaver. Ik werd geholpen door mijn overtuiging maar ik zag het primair als mijn beroepsplicht.”
“Hoewel hij was aangeraakt door de idealen van de jaren zestig, vond hij inmiddels dat de maatschappij was doorgeslagen vrijheidszucht en normvervaging”
Tweet dit!
En tegen de bisschoppen zei hij: “Het is beter om vuile handen te krijgen dan niets te doen. Een wettelijke regeling is beter dan de kop in het zand steken. We hebben te maken met verdeelde meningen en verschillende geloofsovertuigingen.”
Terugblikkend zei Van Agt later dat hij zich als belijdend katholiek niet onder druk gezet voelde door het episcopaat. Van toen nog bisschop Simonis kreeg hij op een brief met uitleg een hartverwarmende reactie waarin de kerkleider begrip toonde voor Van Agts zware verantwoordelijkheid als minister.
De abortuskwestie deed de beeldvorming over Van Agt kantelen. Voortaan stond hij te boek als oerconservatief. Het waren sterk gepolariseerde tijden. En hoewel hij was aangeraakt door de idealen van de jaren zestig – individualisering, emancipatie van de vrouw, zelfbeschikking – vond hij inmiddels dat de maatschappij was doorgeslagen in de zucht naar vrijheid en gekenmerkt werd door normvervaging als pornografie, egoïsme en materialisme.
Deze analyse stond aan de basis van zijn ethisch reveil, een oproep om al het leven te eerbiedigen. De commentaren waren niet mals. Hem werd ernstige behoudzucht verweten en dat hij alle maatschappelijke vernieuwingen het liefst wilde terugdraaien.
Ook in het kabinet liepen de gemoederen hoog op. De verhoudingen waren al slecht. Zeker tussen hem en premier Den Uyl. Ze hadden botsende karakters. Voor Den Uyl was de politiek heilig en van relativeren hield hij niet. Van Agt wekte de indruk de politiek niet altijd serieus te nemen en juist van relativeren te houden. In zijn eerste speech als CDA-lijsttrekker kwam dat aardig aan het licht. De aanvaarding van het lijsttrekkerschap beschreef hij als “van eenzelfde soort van vreugde als ik reeds beleefde toen ik vijf jaar en zittende in de kleuterklas werd aangewezen als kabouterkoning van het groepje dat een sprookje zou opvoeren voor een jubilerend burgemeester”.
Nachtenlang vergaderen op het scherp van de snede versus een goede sfeer, elkaar wat gunnen bij een goed glas wijn en een sigaar… Het kabinet viel, er kwamen verkiezingen en na een ellenlange formatie besloot Van Agt tot woede van links voor de VVD te kiezen waarmee het veel gezelliger was.
“Van Agt vertoefde overal liever dan in Den Haag”
Tweet dit!
Later waren de jurist uit de Heilig Land Stichting en de econoom uit Buitenveldert weer tot elkaar veroordeeld, maar dat kabinet hield nog geen jaar stand. In de totstandkoming waren er al harde woorden gevallen omdat de CDA-leider zo graag het startschot wilde lossen bij het Boxmeerse wielercriterium dat hij uren te laat kwam op de formatiebesprekingen. Daarmee joeg hij zijn tegenstanders op de kast, maar Van Agt vertoefde overal liever dan in Den Haag.
Johan van Merrienboer: “Tussen gewone mensen was hij in zijn element. Met die licht aangezette Brabantse zachte G kreeg hij de mensen op de banken. Dat vond hij geweldig. Hij hield van een warm bad. Van vendelzwaaien en prins carnaval, schutterijen en wielrennen, hoewel hij volgens sommigen deze liefdes wel eens cultiveerde. IJdel was hij in ieder geval, dat wist hij zelf ook.”
In 1982 verliet Dries van Agt de Haagse politiek maar hij is in de jaren erna een publiek figuur gebleven. De media wisten hem bijna altijd met succes te vinden. Hij liet zich alle aandacht graag aanleunen.
Toen hij een wat legere agenda kreeg begon hij zich pas te verdiepen in de ‘belangrijkste zaken des levens’. Daar was hij in zijn werkzame leven nooit aan toegekomen. Astronomie werd een bescheiden hobby. Dat er nog miljarden hemellichamen zijn, deed zijn ontzag voor de Schepper alleen maar toenemen. Tegelijkertijd vond hij het moeilijk te geloven dat God juist die kleine aarde zou hebben uitgekozen om Zijn Zoon te sturen.
“Dries van Agt hoopte met orthodoxe katholieke liederen de hemel te worden binnengeleid”
Tweet dit!
“Ja, ik heb moeite met de Menswording”, vertelde hij aan Antoine Bodar in een openhartig televisie-interview. Daarin bespraken zij ook de gedeelde liefde voor mystiek. Wat Van Agt betreft had de priester zich na het Tweede Vaticaans Concilie niet hoeven omdraaien. De gedachte dat iedereen zich naar het oosten richtte, sprak hem eigenlijk meer aan dan een priester die de kerk in kijkt. In die zin kon hij meer geraakt worden door de orthodoxe katholieke liturgie waarvan sommige liederen hem zo aanspraken dat hij hoopte ermee de hemel te worden binnengeleid. Hij hoopte overigens op een verrassingspakket.
De laatste twintig jaar van zijn leven leek het alsof er een andere Dries van Agt was opgestaan. Hij begon zich enorm in te zetten voor de rechten van het Palestijnse volk. Het engagement was op gang gebracht door een pelgrimage naar het Heilig Land, waar hij naar eigen zeggen geconfronteerd werd met onrecht van de hoogste graad.
In zijn steun voor de Palestijnen kwam hij op afstand te staan van zijn partij. Hij gaf toe op GroenLinks te zijn gaan stemmen. Andere kwesties die daarbij een rol speelden waren klimaat, Europese integratie en de omgang met vluchtelingen. In 2021 liet hij weten het lidmaatschap van het CDA te hebben opgezegd.
Dries van Agt is dan wel niet zijn partij, maar wel de Kerk trouw gebleven. Tot op hoge leeftijd waren zijn vrouw en hij trouwe parochianen in de Cenakelkerk van de Heilig Land Stichting bij Nijmegen (toevallig ook de kerk waarin zijn ouders in 1929 getrouwd waren, niet omdat ze er woonden maar omdat ze het gebouw zo mooi vonden).
Volgens Maria Martens was hij als medeparochiaan zeer geliefd: “Een hele hartelijke man, met aandacht voor iedereen. Hij bleef ook altijd koffiedrinken. Hij gaf mensen energie. Nooit uit de hoogte.”
Het einde kwam niet geheel onverwacht. Inmiddels in de negentig ging de gezondheid van beide echtelieden snel achteruit. Afgelopen zomer werd hen door parochiepriester Herwi Rikhof het sacrament voor de zieken toegediend.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
