Alles onder de hemel is op het eerste oog een boeiend boek over de Chinamissie die de Vlaamse jezuïet Ferdinand Verbiest in de zeventiende eeuw ondernam. Het werk laat de lezer echter ook stilstaan bij hoe we vandaag de dag omgaan met cultuurverschillen.

Op 9 oktober 2023 was het precies vierhonderd jaar geleden dat Ferdinand Verbiest werd geboren in het Vlaamse Pittem. Van dat landelijke dorpje trekt hij naar de andere kant van de wereld, waar hij een hoge functionaris wordt onder keizer Kangxi van de Qing-dynastie. Als enige westerling in de geschiedenis krijgt hij na zijn dood een postume titel. Dit opmerkelijke eerbetoon wijst op zijn enorme invloed; toch is hij voor velen in het Westen behoorlijk onbekend gebleven.

Wervelend verhaal

In Alles onder de hemel neemt Chinadeskundige Veerle De Vos de lezer mee in het wervelende verhaal van de zeventiende-eeuwse jezuïetenmissie in China. De ondertitel dekt de lading eigenlijk niet: dit verhaal is veel breder dan enkel dat van Verbiest.

De Vos heeft aandacht voor verschillende jezuïeten uit de Lage Landen die naar China trekken. Ze schetst ook heel mooi de context waarin het enthousiasme ontstond; door de bezoeken van de Italiaan Martino Martini, die in Europa steun kwam zoeken voor de Chinamissie.

Inculturatie

Dit werk is niet enkel vanuit historisch oogpunt van belang. Het bevraagt ons ook over de manier waarop wij ons vandaag verhouden tot andere gezichtspunten en culturen, en tot China in het bijzonder. De inculturatie die de jezuïeten in China aan de dag legden, was verregaand. Ze werden soms zelfs als meer Chinees dan jezuïet gezien.

De controverse over de riten was een aanslepend pijnpunt en een strijd tussen de Sociëteit en andere religieuze ordes. De jezuïeten vonden het goed dat Chinezen sommige eigen riten, die niet in tegenspraak waren met het christendom, bleven volgen. Uiteindelijk werd deze strijd na de dood van Verbiest beslecht door de paus in het verre Rome. De jezuïeten delfden het onderspit: hun visie op inculturatie werd door de paus niet aanvaard. Het christendom, dat nog maar pas was gelegaliseerd in China, werd daarop door de keizer weer verboden.

‘Spottend en lasterlijk’

Aan de andere kant blijkt uit het boek ook dat de Chinese keizer de jezuïeten enkel gedoogde in zijn rijk vanwege hun wetenschappelijke, culturele en militaire (!) bijdrage. De keizer toont wel interesse in het christendom, maar tezelfdertijd laat hij zich meermaals “in erg spottende en lasterlijke bewoordingen” uit over het geloof.

In zekere zin lieten de jezuïeten zich gebruiken door de keizer, in de hoop om zo een hoger doel te kunnen dienen: China te kunnen en mogen evangeliseren. Uiteindelijk werd die manier van handelen door de paus in de kiem gesmoord. We zullen nooit weten wat er was gebeurd als er juist steun was gekomen vanuit Rome.

Multipolaire wereld

Wat het verhaal van de jezuïetenmissie ons wel leert, is dat de verschillen tussen culturen soms zo groot zijn dat ze onoverbrugbaar lijken; enkel trage en gestage doorzetting kan eventueel leiden tot begrip.

In het boek verwoordt de Singaporese diplomaat Kishore Mahbubani dit heel goed: “Wat het Westen moet begrijpen is dat we bewegen naar een multipolaire, multiculturele wereld, waar je moet leren omgaan met maatschappijen die heel anders zijn dan de jouwe. Zolang je ervan blijft uitgaan dat de andere kant zal worden zoals jij, dezelfde taal zal gebruiken en dezelfde concepten, kom je in de problemen.”

Die problematische houding wordt toegeschreven aan het Westen. Ook vanuit het perspectief van de Kerk is dit heel interessant: we zouden dat citaat makkelijk kunnen toepassen op het idee van synodaliteit.

Incorrecte terminologie

Dit puike boek is mooi uitgegeven, maar bevat jammer genoeg ook enkele zaken die het lezen bemoeilijken of zelfs storend zijn. De terminologie die De Vos hanteert is niet altijd correct. Zo spreekt ze verschillende keren over de “Orde van Jezus” in plaats van de “Sociëteit van Jezus” en noemt ze de gelovigen in de kerk “een publiek”.

Wat vooral stoort, is dat ze heel vaak spreekt over een “vader” in plaats van een “pater”. De auteur maakt ook een misplaatste vergelijking tussen jezuïetenmissionarissen en Syriëstrijders die “brandden van hetzelfde vuur”; maar waar de eersten de liefde van God kenbaar wilden maken, wilde de tweede groep moorden en geweld plegen. Deze kleine fouten zijn jammer, maar doen niets af aan het werk in zijn geheel.

Indrukwekkend

Met Alles onder de hemel heeft De Vos een indrukwekkend boek geschreven dat velen kan boeien: de liefhebbers van geschiedenis, zij die geïnteresseerd zijn in inculturatie, multiculturaliteit of relaties tussen Oost en West en nog vele anderen. In de zeventiende eeuw schreven jezuïetenmissionarissen brieven naar Europa om mensen warm te maken om de missie te steunen. Het zorgde voor een heus vuur vol passie en zette velen aan om zelf te missioneren. Alles onder de hemel heeft op de lezer een gelijksoortig effect: het enthousiasmeert en geeft de lezer zin om heel andere culturen beter te leren kennen.

Pascal Calu is een Vlaamse jezuïet. Hij woont in Rome, waar hij werkt voor de curie van de jezuïeten. Dit artikel verscheen eerder op Ignis Webmagazine.