In gesprek met Canadese jezuïeten heeft paus Franciscus voor traditie en tegen traditionalisme gepleit. Volgens de paus is de gedachte ‘zo hebben we het altijd gedaan’ een “heidendom van denken”.

“Het is belangrijk om respect te hebben voor de traditie”, vindt paus Franciscus. Die uitspraak deed hij op 29 juli tijdens zijn bezoek aan Canada in een besloten gesprek met Canadese jezuïeten. De paus omschreef traditie tijdens het gesprek als “de levende herinnering van gelovigen”, terwijl traditionalisme “het dode leven van onze gelovigen” betekent volgens hem.

Traditie, zei de paus, “is het leven van hen die ons zijn voorgegaan. Traditionalisme is hun dode herinnering.” De oorsprong van een zaak moet een referentiepunt zijn en geen “historische ervaring die als een eeuwig model wordt genomen, alsof we daar moeten stoppen”, aldus de paus.

Met deze mentaliteit, zei hij, “verandert ‘gisteren werd het zo gedaan’ in ‘zo hebben we het altijd gedaan’”, waardoor zelfs noodzakelijke veranderingen problematisch worden. Hij noemde zo’n mentaliteit “een heidendom van denken”. De paus verwees daarbij naar de manier waarop kerkelijk denken over bijvoorbeeld slavernij en atoomwapens veranderd is.

Vincentius van Lérins

Deze langzame ontwikkeling heeft de heilige Vincentius van Lérins in de vijfde eeuw al besproken, legde de paus uit. “Het dogma van de christelijke godsdienst […] gaat vooruit, ontwikkelt zich mettertijd en verdiept zich met de jaren”, citeerde hij de heilige. Paus Franciscus verwijst wel vaker naar de bijna vergeten kerkvader Vincentius van Lérins.

Volgens de ideeën van Vincentius, zei de paus, groeien het menselijk denken en de menselijke ontwikkeling “met het verstrijken van de tijd. Het menselijk begrip verandert met de tijd, en het menselijk bewustzijn verdiept zich.” Daarom is het volgens hem “verkeerd” om de leer van de Kerk te zien als “een monolithisch gegeven dat zonder nuance verdedigd moet worden.”

‘Kop van jut’

Gevraagd naar het belang van liturgie in de priesterlijke en religieuze vorming zei paus Franciscus: “Bij conflicten is de liturgie altijd kop van jut.” Hij verklaarde er op dat gebied altijd naar te streven “om de lijn te volgen van Johannes Paulus II en Benedictus XVI, die de oude ritus hadden toegestaan, waarbij achteraf om toestemming moest worden gevraagd.

Met zijn in juli 2021 verschenen motu proprio Traditionis custodes draaide paus Franciscus die volgorde in feite om: er moet eerst toestemming gevraagd worden aan de plaatselijke bisschop voor Missen volgens de tridentijnse liturgie gevierd mogen worden. Zo hoopte de paus de liturgie minder tot speelbal van richtingenstrijd binnen de Kerk te maken.

Hoewel er uitzonderingen zijn voor gemeenschappen met een speciale gehechtheid aan de traditionele liturgie, werd het besluit beantwoord met hevig protest van de zogenaamde traditionalistische gemeenschappen in de Kerk, die vonden dat de maatregel “wreed” was en verdeeldheid zaaide.

‘Achterwaarts gericht’

Traditionalisme kwam ook ter sprake tijdens de terugvlucht van paus Franciscus van de Canadese stad Iqaluit naar Rome. Op een vraag over de mogelijkheid dat het kerkelijk standpunt over voorbehoedsmiddelen kan veranderen, antwoordde de paus: “Een Kerk die haar denken in kerkelijke zin niet ontwikkelt, is een Kerk die achteruit gaat.”

“Dit is vandaag de dag het probleem van velen die zeggen dat ze traditioneel zijn”, zei paus Franciscus. Zulke mensen zijn volgens hem niet traditioneel, maar “achterwaarts gericht”. In plaats van vooruit te gaan, zei hij, gaan ze achteruit: “Zonder te letten op hun wortels, maar met de gedachte: ‘zo is het altijd geweest’ in hun hoofd.”