Paus Franciscus werd alom bekritiseerd omdat hij voor vredesonderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland pleit. Hij staat echter in een lange Vaticaanse traditie. Zo werd ook Benedictus XV tijdens de Eerste Wereldoorlog gehekeld om zijn pleidooi voor onderhandelingen met agressor Duitsland.
Paus Leo XIII (1878-1903) geldt als de eerste van de zogenaamde ‘diplomatieke pausen’. Volgens de Augsburgse kerkhistoricus Jörg Ernesti, die in 2022 het boek Friedensmacht. Die vatikanische Außenpolitik seit 1870 publiceerde, maakt het streven naar wereldvrede al sinds Leo XIII deel uit van de Vaticaanse buitenlandse politiek.
Leo’s opvolger Benedictus XV (1914-1922) werd bijzonder op de proef gesteld. Volgens Ernesti werd hij in september 1914 vooral gekozen omdat men hoopte dat de Italiaanse aristocraat diplomatiek zou ingrijpen om de oorlog die een paar weken eerder was begonnen te beëindigen.
Vanaf het begin stond hij er – net als latere pausen – op dat de Heilige Stoel geen partij zou zijn. In 1915 verklaarde Benedictus XV dat Christus voor alle mensen was gestorven. In die lijn begreep hij ook zijn plicht als Christus’ plaatsbekleder op aarde.
In zijn allereerste brief na zijn ambtsaanvaarding riep hij op tot vrede en deed dat daarna steeds weer. Een paar maanden later, met Kerstmis 1914, voerde hij tevergeefs campagne voor een wapenstilstand tijdens de feestdagen. Hij beschouwde gebed als het meest effectieve “wapen”, maar werkte ook actief aan een politiek einde van het conflict.
Of hij zo de aloude rol van “gemeenschappelijke vader” waarmaakte door onpartijdig te zijn, werd in heel Europa betwist, schrijft Volker Reinhard in zijn pauselijke geschiedenis Pontifex. Benedictus werd kwalijk genomen dat hij Oostenrijk-Hongarije en het Duitse Rijk niet veroordeelde. Dit ondanks het feit dat die duidelijk de agressor waren door de Duitse invasie in het zwakkere België in het eerste oorlogsjaar.
In de eerste jaren van de Eerste Wereldoorlog richtte de paus zich op het verlichten van menselijk lijden aan alle zijden, door zicht in te spannen voor gevangenenruil en medische zorg voor oorlogsslachtoffers. Voor het eerst werkte het Vaticaan samen met het Internationale Rode Kruis.
Tegen 1917 waren de gevechten veranderd in een loopgravenoorlog waarin honderdduizenden stierven. Het einde was niet in zicht. Toen een poging tot geheime Frans-Duitse onderhandelingen onder bemiddeling van het Vaticaan mislukte, vond de paus dat de tijd gekomen was om de strijdende staten toe te spreken met een ‘vredesnota’. Deze was gedateerd op 1 augustus 1917 en getiteld Des les debuts (‘Sinds het begin’).
“Maar om ons niet meer te beperken tot algemene uitdrukkingen, (…) willen wij nu tot meer concrete en praktische voorstellen afdalen, en de regeringen der oorlogvoerende volken uitnodigen om tot overeenstemming te komen over de volgende punten, die naar allen schijn wel in aanmerking moeten komen als grondslagen voor een rechtvaardige en duurzame vrede”, schreef Benedictus XV.
Hij stelde algehele ontwapening voor en de evacuatie van bezette gebieden, dat wil zeggen een terugkeer naar de status van vlak voor de oorlog. Een internationaal arbitragehof zou betwiste territoriale kwesties moeten beslechten.
De vredesnota werd later een sleuteltekst voor de katholieke vredesbeweging, maar had geen effect tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ook de Duitse bisschoppen reageerden negatief op de nota en wilden de verspreiding ervan voorkomen.
Zoals zoveel Duitsers geloofden ze nog steeds in een “zegevierende vrede” en zagen ze de compromissen die nodig waren voor een onderhandelde vrede als schandelijke concessies. De situatie weerspiegelde zich aan Franse zijde. Honderdduizenden soldaten moesten sterven.
Zelfs na de oorlog bleef Benedictus XV zich inzetten voor een rechtvaardige vrede en werkte hij aan het verlichten van menselijk lijden. In 1920 publiceerde hij de encycliek Pacem, Dei munus pulcherrimum (‘Vrede, de mooiste gave van God’), de eerste vredesencycliek.
Echte vrede kon volgens de paus alleen worden bereikt door de verzoening van voorheen vijandige naties. Vergelding en wraak waren de voedingsbodem voor nieuw geweld. De opkomst van de nazi’s in het vernederde Duitse Rijk zou hem postuum gelijk geven.
Benedictus’ werk voor de vrede en zijn humanitaire inzet werden pas na het einde van de oorlog algemeen erkend, zegt historicus Ernesti: “Sinds het werk van de ‘Paus van de Vrede’ Benedictus XV weet de wereld dat het pausdom staat voor vrede en internationaal begrip.”
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
