Was het katholicisme van Gerard Reve – die op 14 december 2023 honderd jaar zou zijn geworden – gemeend of een grote grap? Feit blijft dat hij, hoewel hij conservatieve én progressieve gelovigen schoffeerde, iets van een orthodox geloof probeerde te bewaren.
“Brave katholieken eten wat de pot schaft. Gerard Reve at à la carte.” Dat schrijft televisiemaker Jef Rademakers in een klein maar fijn boekje dat verscheen in de aanloop naar de honderdste geboortedag van de beroemde schrijver. Rademakers was een kwart eeuw bevriend met Reve en steekt zijn bewondering niet onder stoelen of banken. De grootste van de Grote Drie is Reve, zo begint de auteur, en terecht.
Maar het is Rademakers niet om Reves literaire merites te doen. Voor zijn eerbetoon zoekt hij, ook al terecht, bovenal naar een religieuze sleutel om deze raadselachtige schrijver te doorgronden. Reves dubbelzinnige bekering tot het katholicisme, zijn principiële gelijkstelling van het sacrale aan het banale, zijn schmierende homo-erotische heiligschennis waarmee hij hele volksstammen de gordijnen in joeg, maar ook zijn ogenschijnlijk volstrekt on-ironische Mariadevotie: ze passeren allemaal de revue.
“Was Reves katholicisme een groteske parodie, een pose van een beroepsprovocateur?”
Tweet dit!
De eeuwige vraag die zich daarbij aandient: ‘meende’ Reve het nou? Of was zijn katholicisme een groteske parodie, een pose van een beroepsprovocateur? Enigszins aarzelend komt Rademakers bij die laatste positie uit. Een ‘pseudokatholiek’ noemt hij Reve. Hij is wel zo sportief om een nabeschouwing in zijn boek op te nemen waarin de Belgische schrijver Christophe Vekeman de vloer aanveegt met die kwalificatie.
Maar wat mij betreft nog niet grondig genoeg. De ex-katholiek Rademakers neemt zijn eigen benepen ‘Rijk Roomse’ jeugd als vertrekpunt voor een nogal twijfelachtige en gemakzuchtige karikatuur van het katholicisme als geheel, en positioneert Reve daar tegenover als ‘pseudokatholiek’; niet denigrerend bedoeld, “maar volgens de oorspronkelijke Griekse betekenis: gelijkend op”.
Het lijkt op katholicisme, maar het is dat niet: die conclusie zal zowel de anti-gelovige revianen als de anti-reviaanse gelovigen geruststellen. Maar overtuigen doet het niet. Dat Reve “à la carte” omsprong met geloof is natuurlijk waar, maar wie doet dat eigenlijk niet? De volledige menukaart van tweeduizend jaar christendom kan geen mens in z’n uppie verstouwen; ook het “wat de pot schaft” dat de “brave katholieken” volgens Rademakers eten, is bij nader inzien een aan de smaak van de tijd aangepast prakje.
Het begrijpen van die tijdgeest is ook onmisbaar om het katholicisme van Reve op waarde te schatten – veel meer nog dan wat losse flarden uit zijn boeken of brieven, waarmee je altijd wel kunt aantonen dat hij een ‘echte’ dan wel een ‘onechte’ katholiek was. Die hele discussie mist het eigenlijke punt. Reve trad toe tot de katholieke Kerk in 1966. Het katholicisme was in onze streken tot op het bot verburgerlijkt en ingekapseld in verouderde zuilstructuren, getekend ook door negentiende-eeuws moralisme en twintigste-eeuwse emancipatiedrang.
Het was ook de tijd van het Vaticaans Concilie, van het aggiornamento, van een bij de tijd brengen dat zeker in onze contreien met de moed der wanhoop werd aangegrepen om allerlei progressieve vernieuwingen door te drukken. Wat nog wel het meest opvalt aan Reves katholicisme, is dat het noch van de oubolligheid noch van de vernieuwingsdrift iets wil weten.
Reve breekt radicaal met zowel het gezapig-burgerlijke als het progressief-ideologische katholicisme van zijn tijd. Hij was bijvoorbeeld wars van de toen modieuze bevrijdingstheologie, lezen we ook bij Rademakers. “Die mensen willen van Jezus een soort vakbondsleider maken”, had Reve verzucht. “Je denkt toch niet dat Onze Lieve Vrouw bij de verkiezingen rood stemt?”
Willem Jan Otten had groot gelijk toen hij in zijn bundel Waarom komt u ons hinderen concludeerde dat Reve juist heel orthodox was. Want hij was aldus Otten iemand die als geen ander in zijn tijd “de onontkoombaarheid en grandeur van dogma’s” beschreef.
“Zijn gang was, wat dit betreft, exact omgekeerd aan die van de meeste dienstdoende theologen van dezelfde periode, die het geloof in de Menswording, en in de verlossende werking van het lijden, zijn gaan aanpassen aan de dorre, passieloze tijdgeest. Die hebben het verlangen naar verlossing ongeldig verklaard, en hebben daar H.M. Kuitert als redder voor teruggekregen. Die vindt Reve dan ook een paljas, die uit de Kerk gegooid had moeten worden.”
In een wereld waarin geloof – zeker in zijn klassieke verschijningsvormen – absurd geworden was, koos Reve welbewust de kant van het absurde. Tegenover het bloedeloze rationalisme van links en rechts, stelde hij een irrationeel geloof, grillig en mystiek, niet in sleetse formules te vatten.
Nee, Reve gaat nooit heiligverklaard worden, zoals Rademakers half grappend oppert. Een kerkleraar kunnen we hem ook met de beste wil niet noemen; zijn ‘bekentenisliteratuur’ lijkt meer op die van Markies de Sade dan van Augustinus, met wie zowel Rademakers als Otten hem vergelijkt. Gerard Reve was de meest onwaarschijnlijke hoeder van de orthodoxie denkbaar, die zowel behoudende als vooruitstrevende geloofsgenoten schoffeerde. Maar de schat van het geloof wordt wel vaker in aarden potten door barre tijden heen gedragen, zo wist Paulus al.
Jef Rademakers, Gerards Godsverlangen. Gerard Reve en zijn eeuwige zoektocht naar het Onbereikbare
Uitgeverij: Borgerhoff & Lamberigts
Pagina’s: 124 | € 22,99
ISBN 9789464778045
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
