De Duitse historicus en katholiek theoloog Ulrich L. Lehner (47), werkzaam aan de gerenommeerde Notre Dame-universiteit in de VS, heeft een boek geschreven over seksueel misbruik onder de jezuïeten in de zeventiende en de achttiende eeuw. Zijn conclusie: bijna alle problemen waarmee de Kerk in de huidige misbruikcrisis te maken heeft, waren toen ook al aan de orde.

“Het was nooit mijn bedoeling om dit boek te schrijven”, zo vertelt Lehner. Als praktiserend katholiek vond hij het zelfs “verschrikkelijk”. Bij het neerschrijven van getailleerde opsommingen van vormen van misbruik “voelde ik mij echt vies”, vertelt hij.

Dat het boek – Inszenierte Keuschheit getiteld, ‘geënsceneerde kuisheid’ – er toch kwam, was omdat hij zelf herhaaldelijk had opgeroepen om ook de geschiedenis van seksueel misbruik door geestelijken vóór 1945 grondig te onderzoeken. “Maar niemand pakte de draad op. Dus voelde ik me gedwongen om het zelf te doen.” De jezuïetenorde stelde zich bij zijn onderzoek bijzonder welwillend en behulpzaam op, vertelt hij. “Ze willen oprecht in het reine te komen met het verleden.”

Waar gaat het boek over?

Lehner: “Het boek onderzoekt seksueel misbruik onder de jezuïeten in de zeventiende en achttiende eeuw. De jezuïeten presenteerden zichzelf destijds graag als een bijzonder kuise orde. Deze enscenering werkte omdat gevallen van seksueel misbruik geheim werden gehouden. Daders werden simpelweg overgeplaatst naar de seculiere geestelijkheid, ook al was dit in strijd met de statuten van de orde. Prominente overtreders werden daarentegen in de orde gelaten; hun daden werden onder het tapijt geveegd.”

Dat klinkt allemaal enigszins bekend.

“Ja, de mechanismen waren vergelijkbaar met die we in de huidige misbruikcrisis ervaren. Ook toen waren er geruchten die mensen niet wilden geloven. Daders werden gewoon overgeplaatst. Voor slachtoffers was geen oog. En ja, ook toen waren er doofpotaffaires.

Natuurlijk moet je rekening houden met de historische context. Toen bestond het ideaal van transparantie zoals we dat nu kennen nog niet. Maar het feit dat mensen zelfs zonder dit ideaal accepteerden dat een priester die uit de orde was gezet zijn wandaden elders voortzette, is nogal wat.

Verslagen van pedofilie aan jezuïetenscholen werden lange tijd als fabels afgedaan. Toen de Beierse historicus Karl Ritter von Lang in 1804 een aantal van deze gevallen voor het eerst publiceerde, vielen de jezuïeten hem aan en beschuldigden hem ervan dat hij loog of overdreef.

Ook toen leek het velen vooral om de reputatie van de orde te gaan. Er waren echter ook klokkenluiders binnen de jezuïetenorde die het niet met hun geweten konden verenigen om niets te zeggen. Zij hebben veel zaken aan het rollen gebracht.”

Vooral in traditionalistische kringen hoor je vaak dat misbruik in de Kerk de schuld is van de seksuele revolutie en modernisering van de jaren zestig. Wat zegt u hierop?

“Dat is aantoonbaar onjuist. Pius XII (1939-1958) werd tot paus gekroond door een man van wie de politie in Rome aannam dat hij al tientallen jaren een pederast was. Zijn voorganger Pius XI (1922-1939) wordt op bijna alle officiële foto’s omringd door twee hooggeplaatste geestelijken, over wie je soortgelijke dingen kunt lezen in politiedossiers. Of het vroeger meer of minder voorkwam weet ik niet, daarover durf ik geen statistische uitspraken te doen. Maar het feit dat er zulke gevallen waren – en veel meer dan wordt aangenomen – is een feit.”

Gaat de kerkleiding er tegenwoordig beter mee om dan vroeger, volgens u?

“Paus Franciscus doet niets beter. Je hoeft alleen maar te kijken naar de recente rehabilitatie van aartsbisschop John Nienstedt (Amerikaanse prelaat die in 2015 terugtrad vanwege zijn aanpak van misbruikdossiers – red.). Tien jaar na zijn ontslag wordt de gelovigen nu gevraagd om, zonder enige redenering of enig bewijs, het hoogste Vaticaanse gerechtshof te vertrouwen dat er niets klopte van de beschuldigingen tegen Nienstedt.

Maar vertrouwen is als een brug die je gebruikt om een rivier over te steken. Je steekt de brug alleen over als je goede redenen hebt om te geloven dat de planken niet rot zijn. Aangezien we de afgelopen jaren herhaaldelijk in het diepe zijn gevallen omdat we blindelings vertrouwden op de roep van de andere oever, hebben katholieken vandaag betere redenen nodig om zich op deze brug te wagen.

De paus lijkt dat niet te begrijpen. Hoe kun je iemand vertrouwen voor wie transparantie in zaken van misbruik een vreemd concept is – zie ook de zaak-Theodore McCarrick (vanwege misbruik in ongenade gevallen Amerikaanse ex-kardinaal, tegen wie de paus volgens critici te laat optrad – red.)? Of die mensen bevordert tot de hoogste ambten die aantoonbaar misbruikplegers hebben beschermd, zoals kardinaal Victor Manuel Fernández, het hoofd van het Dicasterie voor de Geloofsleer (Fernandez zou volgens mediaberichten als aartsbisschop van La Plata in 2019 een misbruikpleger hebben beschermd en slachtoffers niet hebben geloofd – red.). En die geen teken van koersverandering laat zien, zoals de eerder genoemde zaak-Nienstedt laat zien. Dit is geen manier om vertrouwen terug te winnen.”