57 jaar lang zat Suster Bertken ingemetseld in een kluis in de Utrechtse Buurkerk. Frans Willem Verbaas schreef een levendig portret van deze laatmiddeleeuwse kluizenares: “Suster Bertken heeft geen wereldschokkende dingen gedaan. Misschien dat ik me daarom met haar kon identificeren.”
‘Bruiden van God’ worden religieuze vrouwen zoals zusters en Godgewijde maagden wel eens genoemd. Het is daarom wel heel toevallig dat in de Utrechtse Choorstraat tegenwoordig een bruidswinkel te vinden is op de plek waar vijfhonderd jaar geleden zo’n religieuze vrouw als kluizenares haar dagen sleet.
Een gedenksteen herinnert daaraan: “Zuster Bertken leefde hier als kluizenares, ingemetseld in een muurnis in het koor van de Buurkerk. 1457-1514”.
Die nuchtere woorden verraden weinig over de uitzonderlijke vrouw die Berta Jacobsdochter geweest moet zijn. Op de voor een kluizenares uitzonderlijk jonge leeftijd van dertig jaar liet deze buitenechtelijke telg van een voornaam geslacht zich opsluiten in een aan de kerk gebouwde ruimte van vier bij vier.
Ze wijdde haar leven aan het gebed, schreef religieuze werken, at veganistisch, gebruikte geen vuur en droeg geen schoenen. Dat alles hield ze vol tot haar laatste levensdag, 57 jaar na haar inkluizing.
Een veel levendigere herinnering dan die gedenksteen is Suster Bertken, de roman die schrijver en predikant Frans Willem Verbaas over haar vervaardigde.
Daarin combineert hij de schaarse feiten die over haar leven bekend zijn met een aan zijn eigen geest ontsproten verhaallijn, waarin de kluis van Suster Bertken dreigt te moeten wijken voor de immer voortwoekerende verbouwingen van de Buurkerk.
“Ik heb me zo veel mogelijk aan de feiten gehouden”, benadrukt de schrijver. Ter voorbereiding dook hij diep in allerhande historische boeken, en in het werk van de kluizenares zelf. Zo verzamelde hij feiten over Suster Bertken en over het leven in het laatmiddeleeuwse Utrecht; dat kerken aan de lopende band uitgebreid werden in die tijd, is bijvoorbeeld geen verzinsel.
Ook de politieke en religieuze ontwikkelingen van de late middeleeuwen verwerkte hij in zijn roman. Zo krijgt Suster Bertken vanuit haar kluis iets mee van de oorlogshandelingen van de prins-bisschop van Utrecht en speelt de moderne devotie – een spirituele hervormingsbeweging die in Suster Bertkens tijd veel aanhang kende – een rol in het verhaal.
Aan de hand van die “piketpaaltjes”, zoals Verbaas de feiten noemt, stelde hij zichzelf een aantal vragen die het fundament vormden voor het boek. “Waarom heeft ze zich laten inkluizen? Hoe hield ze dat vol en wat kreeg ze mee van de wereld om haar heen? Dat zijn dingen die ik zelf heb ingevuld; dat is ook weer de kracht van een roman.”
“Haar bescheidenheid sprak me aan.”
Tweet dit!
Suster Bertken is niet de eerste roman die Verbaas heeft geschreven over een historische religieuze figuur. Eerder schreef hij over de heilige Augustinus, over Calvijn en over de invloedrijke protestantse theoloog Karl Barth.
De hoofdpersoon van Verbaas’ laatste boek contrasteert sterk met dat rijtje: geen wereldberoemde man met een omvangrijk oeuvre, maar een veel obscuurdere vrouw van wie maar een handjevol teksten is overgeleverd.
Die nieuwe uitdaging viel Verbaas veel lichter dan verwacht, geeft hij aan. “Augustinus, Calvijn en Barth zijn natuurlijk heel invloedrijke figuren. Ik heb me met veel plezier in hen verdiept, maar dat voelde toch wel een beetje alsof je met de grote jongens mee mocht voetballen.”
“Suster Bertken is natuurlijk een veel ‘kleinere’ vrouw, die geen wereldschokkende dingen op haar naam heeft staan. Misschien dat ik me daarom beter met haar kon identificeren”, zegt Verbaas, die in het dagelijks leven dominee van een aantal dorpen op het Friese platteland is. “Ik heb zelf ook geen grote stem in maatschappelijke of theologische debatten. Haar bescheidenheid sprak me aan.”
Hoewel Suster Bertken voor zijn gevoel veel dichter bij hem stond, waren er uiteraard ook verschillen – die in zekere zin leidden tot ‘botsingen’ tussen de schrijver en zijn hoofdpersoon. “Ik ben niet zo wereldmijdend als zij”, geeft Verbaas aan.
“Ik heb ook wel eens het gevoel dat ik leef in een rotte wereld waar ik niets mee te maken wil hebben, maar ik hou te veel van het leven en de schepping om me op zo’n manier op te sluiten.”
“Kan een getalenteerde vrouw zich zo afkeren van de wereld?”
Tweet dit!
Terwijl hij met Suster Bertken bezig was, veranderde zijn werkkamer voor zijn gevoel ook in een soort kluis. “Ik had wel eens het gevoel dat we er samen zaten. Dan voerde ik gesprekken met haar – en dan maakten we ook wel eens ruzie. Kan een getalenteerde vrouw zich zo afkeren van de wereld? Dat heeft de goede God toch niet bedoeld, dat we ons allemaal in een kluis wegstoppen?”
Hoewel religieus kluizenaarschap tegenwoordig nog wel bestaat, is het een goeddeels vergeten fenomeen geworden. Toch is Verbaas ervan overtuigd dat Suster Bertken vijf eeuwen na haar dood nog altijd tot voorbeeld kan dienen.
“We leven in een tijd waarin we amper meer grenzen aanvaarden: je moet je ontplooien en alles uit het leven halen wat erin zit. Dan vind ik het mooi dat er ook een mogelijkheid is om te zeggen: ik maak keuzes waar bepaalde grenzen aan zitten. Ik ga me niet ontplooien, maar als het ware inplooien.”
| Frans Willem Verbaas, Suster Bertken Uitgeverij: Mozaïek Pagina’s: 320 | € 22,99 ISBN: 9789023961383 |
 |
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
