De herontdekking van de middeleeuwse kunstenaarsfamilie Van Lymborch past in een bredere trend: het alsmaar groeiende besef dat de middeleeuwen een boeiende, kleurrijke en verre van achterlijke periode vormden.

“The past is a foreign country: they do things differently there”, schreef L.P. Hartley ooit, een Britse schrijver die eigenlijk ook alleen maar om dat ene citaat bekend is. Maar hij had dan ook het grootste gelijk: het verleden is inderdaad een vreemd land, waar ze de dingen allemaal net even wat anders doen. Je herkent de dingen gelijk – een stopcontact, een verkeerslicht – maar tegelijk zijn die dingen toch net weer wat anders dan de stopcontacten en verkeerslichten die je van je thuisland gewend bent.

Meerdere houdingen mogelijk

Die mengeling van herkenning en bevreemding hebben we inderdaad ook vaak als we een geschiedenisboek lezen of een historisch museum bezoeken. We herkennen mensen, kleding, voorwerpen, gebruiken, plaatsen – maar ze zijn toch ook weer zo anders als we gewend zijn.

Nu bestaan er ook ten aanzien van vreemde landen meerdere houdingen. Sommigen vinden het prachtig, exotisch, avontuurlijk, geven hoog op van de gastvrijheid en hartelijkheid van de locals, vertellen er graag in geuren en kleuren over wanneer ze terugkomen van hun reis naar dat land. Anderen schrikken ervoor terug, voelen angst en afkeer, ze gruwelen van de cuisine en schudden misprijzend het hoofd over de lokale zeden en gewoonten. Nou ja, de meeste mensen zullen wel een beetje van de beide houdingen in zich dragen. We kunnen ook wat heen en weer schommelen tussen die beide sentimenten.

Barbaars en primitief

Ook dat geldt voor de geschiedenis evenzeer, en zeker voor dat enorme tijdvak dat we gemakshalve samenvatten onder de noemer ‘middeleeuwen’. De laatste jaren is er een duidelijke kentering te zien in het algemene sentiment over die periode. Vroeger was die ronduit ‘xenofoob’: de middeleeuwen waren vies, donker, barbaars, achterlijk, primitief. In ons dagelijkse taalgebruik betekent ‘middeleeuws’ nog altijd iets langs die lijnen.

Ongetwijfeld heeft de eeuwenlange vete tussen protestanten en katholieken daar een rol bij gespeeld; voor het protestants zelfbewustzijn was het belangrijk om de katholieke middeleeuwen als een zwarte bladzijde uit het geschiedenisboek te scheuren.

In de negentiende eeuw kwam er wel een katholieke reactie, door de middeleeuwen juist overdreven te gaan romantiseren – maar dat leverde toch ook doorgaans niet veel meer dan kitsch op; neogotiek, nepgregoriaans en brave ridderromannetjes. (Het zal geen toeval zijn dat in diezelfde periode ook hoogst geromantiseerde verhalen over verre landen populair werden; met de werkelijkheid hadden die ook weinig uit te staan.)

Anders maar niet achterlijk

De echte, serieuze herwaardering kwam veel recenter, misschien ook dankzij de secularisering en in elk geval dankzij het luwen van die felle cultuurstrijd tussen protestanten en katholieken. Zowel bij serieuze historici als in de populaire cultuur raakt steeds meer de opvatting in zwang: die middeleeuwen waren helemaal zo donker niet als de protestanten meenden, noch zo braaf en gepolijst als de katholieken dachten.

In werkelijkheid was het juist een uiterst boeiende en kleurrijke periode. In vele opzichten vreemd, grillig, en ze deden er inderdaad dingen anders. Maar ze waren zeker niet achterlijk toen. Er valt voor de avontuurlijke tijdreiziger voldoende te beleven op het gebied van wetenschap, filosofie, religie, politiek en economie.

Gepriegel en geklieder

En niet in de laatste plaats natuurlijk ook op cultureel vlak. Lange tijd heeft de misvatting bestaan dat de muziekgeschiedenis begon bij Bach en de beeldende kunst bij, nou vooruit, Da Vinci. Alles daarvoor was volks gepriegel op primitieve instrumenten of geklieder van anonieme monniken die zoiets simpels als perspectief nog niet eens snapten.

Maar daarmee heeft men de middeleeuwse kunst gruwelijk tekort gedaan, en dat besef begint inmiddels wel breder door te dringen. Het Festival Oude Muziek of het Gregoriaans Festival bijvoorbeeld durven steeds dieper terug de middeleeuwen in te gaan. En musea hebben steeds meer positieve belangstelling voor oude meesters als Bosch, Brueghel en de gebroeders Van Lymborch. Toegegeven, zeker die eerste twee zijn strikt genomen nog altijd renaissanceschilders, maar toch met onmiskenbare wortels in de (laat-)middeleeuwse verbeelding.

Illuster drietal

En die gebroeders Van Lymborch, ja, dat waren échte middeleeuwers. Dat illustere drietal, Herman, Paul en Johan geheten, waren leden van een vooraanstaande Nijmeegse kunstenaarsfamilie van rond het jaar 1400. Ze stierven jong aan de pest (da’s dan weer wel een beetje cliché-bevestigend van ze) en raakten eeuwenlang in de vergetelheid. Maar de laatste twee decennia zijn ze zeker in en om Nijmegen opnieuw wereldberoemd met een eigen stichting, museum en jaarlijks terugkerend festival.

Onlangs verscheen er van de hand van twee historici die een belangrijke rol speelden in deze Van Lymborch-revival ook een fraai koffietafelboek. Wie nog altijd niet overtuigd is van het creatieve genie van de middeleeuwers, hoeft dit maar door te bladeren. Het cliché van de vlakke vrome prentjes sneuvelt geheid.

Geen brave boel

Een groot deel van de getoonde afbeeldingen heeft een religieus thema; welbekende bijbelverhalen en heiligenlevens passeren de revue. Maar wie denkt dat het ‘dus’ een brave boel is, heeft het mis. De werkjes zijn zonder uitzondering bont, virtuoos, intrigerend, humoristisch (kostelijk is bijvoorbeeld de woest bebaarde sint-Hiëronymus in vrouwenkleren), sacraal en profaan tegelijk – ja, herkenbaar én bevreemdend als een vreemd land. De verre reis meer dan waard.