De recente pauselijke exhortatie Laudate Deum is volledig in lijn met Franciscus’ nadruk op mensen in de marge. Dat schrijft Thijs Caspers in een nieuw boek over katholiek sociaal denken en doen. Een voorpublicatie.

Kenmerkend voor Franciscus’ bijdrage aan het katholiek sociaal denken is zijn herhaalde uitnodiging de werkelijkheid waarin wij leven vanuit de periferie te bekijken, de marge. De periferie is de geboortegrond waar de “veranderingen in de geschiedenis hun oorsprong vinden”.

Luisteren naar de armen

Verandering en vernieuwing komen niet voort uit het centrum, maar uit de marge. We zijn geroepen om ons oor te luisteren te leggen op niet voor de hand liggende plaatsen, de stem te horen van degenen die doorgaans worden genegeerd en er niet toe lijken te doen. In de periferie vinden we de weg voorwaarts. Dat begint volgens Franciscus met het luisteren naar de armen.

Franciscus’ gevoeligheid en aandacht voor de periferie en de armen hebben invloed op zijn kijk op sociale rechtvaardigheid. Hij legt hierbij andere accenten dan zijn voorgangers, die op hun beurt leiden tot een scherpe analyse van de eigentijdse samenleving.

Geen plaats voor uitsluiting

In vergelijking met zijn directe voorgangers stelt Franciscus veel directer de houdbaarheid van het mondiale, op westerse leest geschoeide, sociaaleconomische model ter discussie. Zowel in Evangelii Gaudium, Laudato Si’, Laudate Deum als Fratelli Tutti benadrukt Franciscus de gemeenschappelijke bestemming van de door God geschapen goederen. De schepping is er voor heel het mensengeslacht.

Er is daarbij geen plaats voor uitsluiting of bevoorrechting. Het onderscheid wat van de een is en wat van de ander, komt door Franciscus’ nadruk op de universele bestemming van goederen in een onverwacht licht te staan. Wanneer wij volgens Franciscus de armen iets geven, dan geven wij niet iets van onszelf, maar in essentie iets dat de armen al toebehoorde.

Verstrekkende implicaties

De universele bestemming maakt dat iedereen gelijkelijk gebruik mag maken van de goederen maar ook van bijvoorbeeld land. Het land en de grond waarop ik leef is volgens Franciscus niet méér van mij dan van de ander. De implicaties van dit inzicht zijn verstrekkend. Franciscus’ denken bevat alle ingrediënten die nodig zijn om te komen tot een nieuwe maatschappelijke ordening waarbij het gezichtspunt vanuit de periferie een centrale plaats inneemt.

Franciscus onderstreept daarbij dat de hier besproken universele bestemming van goederen geen kwestie is van altruïsme, of van goede wil tegenover de medemens. Het is iets dat de liefde zelf van ons verlangt en eist. Het gaat terug op inzichten van de vroege kerk en het evangelie zelf, zoals hierboven besproken. Wij zijn geroepen naar de periferie te trekken en de weg van Jezus te gaan en niet weg te kijken van de gewonde medemensen die we daar aantreffen.

‘Blik van Jezus’

Tegelijkertijd zijn wij ook uitgenodigd om de wereld te bezien zoals Jezus deed. Het tweede hoofdstuk van Laudato Si’ spreekt over de ‘blik van Jezus’. Het gaat erom de lijdende medemens te zien, maar ook het goede en het schone dat aanwezig is in de schepping. Franciscus benadrukt het belang van een integrale wijze van kijken die rust op het inzicht dat werkelijk alles met alles verbonden is.

Naast de armen bevindt de natuur – de flora en fauna die ons omringen – zich ook in de periferie. De uitputting van moeder aarde in ons streven naar eenzijdige financiële economische winst zorgt voor een ongekende roofbouw op de planeet. Een groot deel van Laudato Si’ en Laudate Deum kaarten onze uiterst onzorgvuldige omgang met onze leefomgeving aan. Deze veronachtzaming van ons gemeenschappelijk huis, heeft grote invloed op het klimaat en is uiterst schadelijk voor de biodiversiteit. De verontreiniging, de uitputting en uitbuiting, brengt onomkeerbare gevolgen met zich mee die hun weerga niet kennen.

Integrale ecologie

In een gemeenschappelijk streven het tij te keren hebben we volgens Franciscus dringend behoefte aan een nieuwe veel bredere benadering van ecologie. Deze zogenoemde integrale ecologie staat niet buiten de mens, maar onderstreept dat hij onlosmakelijk onderdeel is van een teer weefsel waarin alles met alles verbonden is. De mens staat niet boven of naast zijn natuurlijke omgeving, maar maakt er organisch onderdeel van uit en is er ten diepste van afhankelijk.

Na publicatie betitelden velen Laudato Si’ als een groene encycliek, maar Franciscus laat niet na om bij herhaling te onderstrepen dat de ecologische en sociale kwestie ten diepste met elkaar verbonden zijn. Hij zegt hierover: “Er bestaan niet twee crises afzonderlijk, een milieucrisis en een maatschappelijke crisis, maar één complexe sociale en ecologische crisis. De richtlijnen voor een oplossing vragen om een integrale benadering om de armoede te bestrijden, uitgesloten mensen hun waardigheid terug te geven en tegelijkertijd voor de natuur te zorgen.”

Geen ecologie zonder antropologie

Franciscus herhaalt deze boodschap acht jaar later in Laudate Deum. De weg naar deze nieuwe kijk op ecologie, loopt via de herbezinning op wie wij zijn als mens en wat daarin echt belangrijk is. Er is volgens Franciscus geen nieuwe en verdiepte ecologie “zonder een adequate antropologie”. De eerste stap daartoe ligt in het ons toewenden naar de periferie en te luisteren naar wat zich daar te kennen geeft. Het is de marge waar onze hoop en daarmee onze toekomst geboren wordt.

Deze tekst is een verkorte versie van een hoofdstuk uit het boek Katholiek denken doen, onderdeel van een project over katholiek sociaal denken van het VKMO waaraan ook Katholiek Nieuwsblad deelnam. KN publiceerde eerder een serie interviews die in verkorte vorm in het boek zijn opgenomen.

Thijs Caspers, Katholiek denken doen. Het katholiek sociaal denken in theorie en praktijk Uitgeverij: Adveniat Pagina’s: 212 | € 24,99 ISBN: 9789493279032