In weinig Nederlandse steden is Sinterklaas zo aanwezig als in Amsterdam, de stad waarvan hij beschermheilige is. Twee prominente kerken zijn aan hem gewijd, maar naar de derde Nicolaas is het even zoeken. Het loont de moeite.
Sint-Nicolaas is een van de meest vereerde en geliefde heiligen ter wereld. Hij wordt aangeroepen als verdediger van de zwakken en hen die onrecht lijden, beschermer van jonge meisjes op weg naar het huwelijk en beschermheer van kinderen. In Nederland wordt hij vooral herdacht in de liefdevolle kinderversie van Sinterklaas.
Nicolaas werd rond 260 na Christus geboren in Patara, een belangrijke stad in Lycië, het huidige Turkije. Vóór de achtste eeuw vermeldt trouwens geen enkele tekst zijn geboorteplaats, terwijl allen verwijzen naar zijn bisschopszetel in Myra, die ten onrechte verschijnt als zijn stad van herkomst.
Een heilige dus die over de hele wereld wordt vereerd, maar voor wie een speciale genegenheid leeft in Amsterdam, want Sinterklaas is beschermheilige van de Nederlandse hoofdstad.
Het is dan ook niet toevallig dat de oudste kerk van Amsterdam (tevens het oudste nog bestaande gebouw van de stad) aan hem gewijd is. De huidige Oude Kerk werd op 17 september 1306 door de bisschop van Utrecht ingewijd en tot Sint-Nicolaaskerk gedoopt.
Precies waar de Amstel in het IJ uitmondde, bouwden de eerste bewoners in de dertiende eeuw een kapelletje op een terp. Door de eeuwen heen groeide de houten kapel uit tot de huidige omvangrijke hallenkerk en het gebouw werd steeds uitgebreid. Zo werd in 1552 een prachtige Mariakapel toegevoegd, waar zich nu nog de beroemde gebrandschilderde ramen bevinden. De naam ‘Oude Kerk’ kreeg het gebouw in 1587, toen zij protestants werd.
De nieuwste Nicolaas is de kerk van de Heilige Nicolaas binnen de Veste (dit is de officiële naam) te Amsterdam, beter bekend als de Nicolaasbasiliek, op een steenworp afstand van het Centraal Station. Het majestueuze neobarokke gebouw verrees in 1884-1887 naar een ontwerp van architect Adrianus Bleijs (1842-1912) als een driebeukige kruiskerk met een schip en een enkel transept of dwarsschip.
De kerk werd op 7 februari 1887 gewijd en kreeg in 2012 de eretitel van basiliek. Voor deze gelegenheid werd een nieuw altaar geplaatst van Belgisch natuursteen, met een bronzen voet waarin naar het Mirakel van Amsterdam wordt verwezen. Het altaar is ontworpen door Jan-Willem Oldeneel uit Laren, die ook tekende voor de kandelaars en twee ambo’s.
Tussen oud en nieuw werd echter nog een Nicolaaskerk gebouwd. De protestanten hadden in 1578 de macht in de stad overgenomen. De katholieken, destijds zo’n twintig procent van de Amsterdamse bevolking, begonnen daarom schuilkerken te bouwen.
De tweede Sint-Nicolaas is er zo een. Ze bevindt zich zowel qua tijd (de kerk ontstond in 1661), als qua positie (de Oudezijds Voorburgwal) tussen de andere twee. De kerk is gebouwd in opdracht van een welgestelde Duitse koopman, Jan Hartman (1619-1668).
Hij kocht drie panden en liet de bovenste verdiepingen met elkaar verbinden. Het protestantse stadsbestuur wist wel van de kerk, maar die werd getolereerd op voorwaarde dat ze geheim bleef (de gelovigen kwamen stilletjes binnen via een smalle steeg langs de zijgevel) en van buitenaf niet herkenbaar was.
Dit soort huiskerken, ook staties genoemd, droegen in die tijd bijzondere namen, zoals de Ster, de Papegaai of het Boompje. De Nicolaas werd het Hert of het Hart genoemd, een verwijzing naar Hartman. Later kwam daar nog de naam het Haantje bij, omdat het gebouw aan de Heintje ‘Haantje’ Hoeksteeg ligt.
Tegenwoordig kennen we de kerk onder de naam Ons’Lieve Heer op Solder, na het Rijksmuseum het oudste museum van Amsterdam. Het wil het cultureel en religieus erfgoed van katholiek Amsterdam levend houden. Veel voorwerpen uit voormalige katholieke (schuil)kerken zijn in de collectie van het museum beland.
Ze bevinden zich dus niet meer in hun oorspronkelijke context en zijn min of meer verweesd. Daarom is er een meerjarig project gestart om onderzoek te doen naar de oorspronkelijke context waarin de voorwerpen functioneerden. Het Museum zoekt de verborgen verhalen achter Amsterdams katholieke erfgoed en wil zo een deel van de religieuze geschiedenis van de stad toegankelijk maken.
Een mooi voorbeeld van dit soort objecten is een vroeg achttiende-eeuwse monstrans – een houder waarin de geconsacreerde hostie wordt getoond – die het museum in bruikleen heeft van het Sint Caecilia Collegie. Het object vertelt het verhaal van het beroemde veertiende-eeuwse Mirakel van Amsterdam – dat nog jaarlijks wordt herdacht met de Stille Omgang.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
