Velen zagen de bui al hangen: door de regeringswisseling in Polen staat er het nodige te veranderen voor de katholieke Kerk in dat land. Maar de nieuwe premier Donald Tusk komt verrassend snel ter zake: hij wil de relatie van de regering met de Kerk “civiliseren”.
Dat Polen een diep verdeeld land is, bleek al wel na de nationale verkiezingen van oktober 2023. Weliswaar won de vorige regerende partij, het radicaal-rechtse Recht en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwość, PiS), maar die slaagde er niet in een coalitie te vormen.
“De antiklerikale opvattingen van Tusk vonden weerklank bij zijn linkse coalitiepartners”
Tweet dit!
Dat lukte Donald Tusk, die al tweemaal eerder premier was van het land, wel. Hij verenigde een aantal centrumlinkse en centrumrechtse partijen in hun weerzin tegen PiS. Op 13 december werd het derde kabinet-Tusk officieel geïnstalleerd.
Onder de PiS-regering van de voorbije jaren had de katholieke Kerk in Polen er warmpjes bijgezeten. In de nationalistische identiteitspolitiek was het ‘katholieke karakter’ van het land een vanzelfsprekendheid, de bisschoppen hoefden geen politiek gemorrel te vrezen aan heilige huisjes als het huwelijk of medische ethiek, en last but not least: de pensioenen en verzekeringen van geestelijken plus het onderhoud van kerkgebouwen werden allemaal keurig betaald uit een nationaal ‘kerkfonds’.
Dit alles is de liberaal Tusk een doorn in het oog, daarover liet hij tijdens de verkiezingscampagne al geen misverstand bestaan. En zijn antiklerikale opvattingen vonden weerklank bij zijn linkse coalitiepartners. Alleen de conservatief-liberale PSL-partij van vice-premier Wladyslaw Kosiniak-Kamysz was in dit opzicht terughoudender.
Maar eenmaal aan het roer, kwam de regering-Tusk toch verrassend snel ter zake. Dat begon bij het ingrijpen bij de publieke omroep TVP Info kort voor Kerst. De zender gold als PiS-propagandakanaal, dus dat ook daar wat zou gaan veranderen, was wel duidelijk.
Maar hoe rigoureus de regering daarbij te werk ging, verbaasde velen: de zender ging op zwart, de directie werd ontslagen en vervangen door getrouwen van de nieuwe machthebbers, medewerkers – ook van de katholieke programmering van TVP – voelden zich onder druk gezet om het nieuwe beleid ‘voor meer journalistieke objectiviteit’ te onderschrijven.
“We zijn getuige van taferelen die doen denken aan de staat van beleg in 1981 (waarbij de Sovjet-Unie de teugels aanhaalde in Polen, red.), iets wat lijkt op een kleine staatsgreep”, aldus Piotr Mazurkiewicz, een Poolse theoloog en voormalig secretaris-generaal van de in Brussel gevestigde Commissie van Bisschoppenconferenties van de Europese Unie (COMECE), in een reactie tegen persbureau OSV News.
Volgens Mazurkiewicz zien veel Polen het ingrijpen als “een schending van de grondwettelijke normen door politici die beloofd hadden deze te handhaven”. Ook zei hij een kritische reactie van de Europese Unie en de Raad van Europa te verwachten. Vanuit Brussel blijft het vooralsnog echter volkomen stil; ook zijn eigen voormalige werkgever COMECE zwijgt in alle toonaarden.
Maar niet alleen de Europese bisschoppen, ook de Poolse bisschoppen zelf doen er het zwijgen toe. Volgens waarnemers komt dat enerzijds omdat er in katholieke kring nogal wat kritiek was op de veel te innige band tussen de kerkleiding en de PiS-regering, en anderzijds omdat de bisschoppen zelf ook politiek verdeeld zijn.
“Het zo ‘door en door katholieke Polen’ is een veel minder eensgezind blok dan het soms lijkt”
Tweet dit!
Want het zou te simplistisch zijn om de huidige Poolse situatie te zien als een botsing tussen conservatieve katholieken enerzijds en progressieve seculieren anderzijds; de scheidslijnen lopen veel grilliger door zowel Kerk als samenleving. Ook in de regering-Tusk zitten veel katholieken. De nieuwe linkse parlementsvoorzitter Szymon Hołownia publiceerde diverse boeken over heiligen en het katholieke sociale denken. Ook Tusks eigen Burgerplatform heeft christendemocratische wortels en was altijd heel terughoudend met medisch- en seksueel-ethische vernieuwingen.
Kortom: dat zo ‘door en door katholieke Polen’ is een veel minder eensgezind blok dan het soms lijkt. Daar zal de huidige regering overigens ook rekening mee moeten houden. Want hoe voortvarend – sommigen zullen zeggen: rücksichtslos – die ook te werk gaat, de verschillende regeringspartijen prepresenteren een verre van eensgezind electoraat. Daarbij is er nog altijd een groot PiS-electoraat dat zich roert, en in de persoon van Andrzej Duda een PiS-president die nog tot 2025 in functie is en vetorecht heeft.
Katholiek Polen, hoe divers en verdeeld ook, is nog altijd een serieus te nemen factor. De lakmoesproef voor Tusk zal niet zozeer zitten in wetsvoorstellen over bijvoorbeeld ivf of de legalisering van het homohuwelijk – waar kerkleiders weliswaar vrij unaniem tegen zijn, maar gewone kerkgangers heel verschillend over denken – maar eerder in een platte geldkwestie: de financiering van kerkgemeenschappen.
Tussen Kerst en Oud en Nieuw kondigde Tusk ook op dat vlak ingrijpende wijzigingen aan. In een toelichting sprak hij over het “civiliseren” van de relatie tussen Kerk en overheid. Dat wil zeggen: de verantwoordelijkheid voor de financiering van geloofsgemeenschappen komt “bij de gelovigen te liggen, niet bij de staat”.
Dat betekent dat er vermoedelijk een vorm van vrijwillige kerkbelasting komt, in plaats van het kerkfonds dat er nu is. Dat fonds werd opgericht in 1950 als compensatie voor de onteigening van religieuze gemeenschappen in die tijd. Een recordbedrag van bijna 50 miljoen euro stroomde in 2023 in het kerkfonds vanuit de Poolse staatsbegroting. Het fonds wordt gebruikt om pensioenen en sociale verzekeringen te betalen voor de meerderheid van de geestelijken van alle denominaties, evenals onderhoudskosten voor kerken.
Saillant detail: in 2013 heeft Tusk, toen ook premier, dit ook al geprobeerd. De regering had zelfs al overeenstemming bereikt met de Poolse bisschoppen om het kerkfonds te vervangen door een vrijwillige kerkbelasting van 0,5 procent van het belastbaar inkomen, naar Italiaans model – dat wil zeggen: iedere burger mag zelf bepalen naar welk religieus of anderszins ideëel doel die halve procent gaat. Dat plan stuitte toen echter op massale kritiek en ging de ijskast weer in.
Het kabinet-Tusk is nog geen maand bezig, of het plan komt alweer uit de ijskast. Onredelijk klinkt het op zich niet, maar de vraag is maar of de Polen daar hetzelfde over denken. Waar ideologie verdeelt, kan de eigen portemonnee soms een grimmige eensgezindheid brengen.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
