De filmmusical Les Misérables uit 2012 is vanaf vandaag opnieuw te zien in de bioscoop. Net als het oorspronkelijke boek van Victor Hugo bevat deze prachtige film onmiskenbare christelijke grondtonen.
Wat bedoelen we als we zeggen: ‘het boek was beter’? Doorgaans zoiets als: in het boek zat een bepaalde diepgang of gelaagdheid die we hebben gemist in de bewerking voor film of toneel. Of: in de aanpassingen werden de oorspronkelijke bedoelingen van de auteur wel erg veel geweld aangedaan. Soms bedoelen we er ook stiekem mee te zeggen dat we toch heus heel belezen zijn, en een beetje neerkijken op iedere vorm van ‘lager’ populair vertier.
Eigenlijk is het een beetje een oneerlijke strijd. Op een van die manieren is het boek altijd wel beter dan de film-, theater- of musicalversie van het verhaal. Zeker voor de zelfverklaarde liefhebber.
Maar de grote uitzondering die we hierop moeten maken is Les Misérables. Daarvan werd een musical gemaakt, die al snel uitgroeide tot een klassieker. Die sinds 1985 ononderbroken (nou ja, behalve door corona dan) te zien is geweest in Londen. Waar in 2012 een magistrale en onovertroffen filmversie van werd gemaakt – die nu dus een zeer terechte re-release beleeft in de bioscoop. En die vorig jaar nog voor een derde maal in een Nederlandse vertaling door het land toerde, in wederom een indrukwekkende enscenering.
Ongetwijfeld zijn er mensen die het boek van Victor Hugo beter vinden, maar laat ik maar zeggen waar het op staat: die mensen zijn gewoon snobs en hebben het bij het verkeerde eind, punt uit. En dat zeg ik niet omdat ik het boek niet mooi vind; integendeel, het is denk ik de mooiste, meest complete roman van de Franse schrijver (1802-1885), die toch sowieso een monumentaal oeuvre naliet van vuistdikke, ambitieuze en ideeënrijke romans.
Nee, het is puur de verdienste van de bewerkers, componist Claude-Michel Schönberg en tekstschrijver Alain Boublil, dat zij erin slaagden om de 1463 pagina’s die het oorspronkelijke boek telde, om te zetten in een musical die én zelfstandig overtuigt én ook daadwerkelijk recht doet aan de diepgang van het boek en de bedoelingen van de auteur.
Die bedoeling is, denk ik, kort gezegd om niet alleen de ellende van de mens te schetsen waarop de titel zinspeelt, maar ook de vraag te stellen of en hoe de mens in staat is zich uit die ellende op te richten. Daarmee is Les Misérables ook het meest ‘katholieke’ boek van Hugo – ja, zelfs meer nog dan De klokkenluider van de Notre-Dame, dat toch een duidelijker katholiek decor heeft.
Niet zozeer het uiterlijk, maar het innerlijk van Les Misérables is diep christelijk, en ook de film steekt dat niet onder stoelen of banken. Het verhaal begint met de voorwaardelijke vrijlating van Jean Valjean, een verbitterde kruimeldief – hij stal een stuk brood om het hongerige kind van zijn zus te voeden; wijlen bisschop Muskens had het hem ogenblikkelijk vergeven. Maar hij wordt ervoor behandeld als een zware crimineel, en ook na zijn vrijlating blijft hij gestigmatiseerd en uitgesloten.
Dan volgt, al direct aan het begin, een prachtig moment van bekering. Een bisschop (dan weer net geen Muskens, maar Myriel geheten) ontfermt zich over hem, geeft hem – een joekel van een eucharistische verwijzing – brood en wijn. De cynisch geworden Valjean kan het maar moeilijk bevatten, en in de eerste nacht rooft hij het zilver van de bisschop.
Hij wordt direct gepakt, maar dan volgt hét beslissende moment: de bisschop getuigt tegenover de politie dat hij het zilver inderdaad vrijwillig heeft geschonken, en sterker nog: dat Valjean nog niet eens alles had meegenomen – hij geeft hem ook nog eens twee zilveren kandelaren. Hij koopt er Valjean als het ware mee vrij, maar meer nog, zo zegt de bisschop: hij koopt de ziel van de ex-gevangene voor God, en drukt hem op het hart zijn leven te beteren.
Dat doet Valjean, hij legt zijn oude naam en gevangenisnummer af, bekleedt zich – zoals Paulus het zou zeggen – met de nieuwe mens. Monsieur Madeleine heet die nieuwe mens; en hij schopt het tot een rechtschapen en gerespecteerd man, burgemeester en fabriekseigenaar.
Maar zijn verleden blijft hem achtervolgen, letterlijk, in de persoon van politieman Javert, die verbeten op Valjean jaagt omdat die de voorwaarden voor zijn vrijlating geschonden heeft.
Wat het ook levensbeschouwelijk interessant maakt, is dat Javert absoluut geen eendimensionale slechterik is. Sterker, ook hij is uitermate rechtschapen en respectabel. Alleen in zijn mensbeeld klinkt een pessimisme door, waarin we echo’s kunnen horen van het in Frankrijk indertijd invloedrijke jansenisme en calvinisme: de mens is door en door slecht, en kan zichzelf ook niet oprichten uit die ellendige toestand. Eens een dief, altijd een dief; dus dat Valjean zijn leven gebeterd zou hebben, gaat er bij Javert niet in.
Saillant detail is trouwens dat Javert op een goed moment zegt dat hij zelf is geboren in de goot, tussen tuig en geteisem – hij is zelf dus het levende bewijs van zijn eigen ongelijk.
Maar Valjean en Javert zijn dus helemaal geen absolute tegenpolen; nee, ze zijn eerder tweelingpersonages waarin één klein verschil in zienswijze een gigantisch verschil betekent in levensloop. Javert: de rechtvaardigheid zonder barmhartigheid. Valjean: de rechtvaardigheid met barmhartigheid.
Met dit soort tweelingmotieven speelt Victor Hugo voortdurend in zijn verhaal. De onbetrouwbare herbergier Thénardier, in de film vooral een komische noot (en kostelijk vertolkt door Sacha Baron Cohen), is bijvoorbeeld ook zo’n ‘tweeling’ van Valjean.
In de roman leren we dat hij aan het lijkenpikken was na de slag bij Waterloo; en daarbij per ongeluk het leven redt van een officier genaamd Pontmercy – de boef wordt voor oorlogsheld aangezien; reden dat hij ook in de film te zien is in Frans soldatenuniform. Verderop in het verhaal zien we hoe Valjean, ook in soldatenuniform, het leven van de jonge Marius Pontmercy (de zoon van de officier bij Waterloo) redt, maar uitgerekend door Thénardier voor een moordenaar wordt aangezien – de held wordt voor boef versleten.
Dat raakt aan nog een rode draad in het boek, die de musical prima in stand houdt: namelijk het motief van wat je kluchtig ‘persoonsverwarring’ kunt noemen, maar die meer theologisch gezegd steeds neerkomt op ‘plaatsbekleding’.
Valjean werpt zich op als plaatsvervangend vader van het arme meisje Cosette, komt in gewetensnood als iemand anders voor Valjean wordt aangezien en naar het gevang dreigt te gaan, en tijdens het revolutionaire tumult dat uitbreekt in Parijs bidt hij tot God om te mogen sterven in de plaats van de gewonde geliefde van zijn aangenomen dochter (‘Breng hem thuis’). Sowieso is zo’n beetje iedere solo die Valjean in de musical heeft een gebed tot de Allerhoogste – ook al geen onbelangrijk detail.
Godsvertrouwen, schuld en vergeving, gerechtigheid en barmhartigheid, de betekenis van genade, het opnemen van je kruis, het dragen van andermans zondenlast, zelfgave, de verschillende verschijningsvormen van de liefde, waarbij de onbaatzuchtige naastenliefde onmiskenbaar de grootste is… Victor Hugo speelde in Les Misérables op grootse wijze met al die diepreligieuze motieven.
Even groots is het dat de verfilmde musicalversie daar niets aan afdoet, maar de lijnen juist trefzeker samenbrengt in een overweldigend spektakel. Wie het boek te hoogdravend vond, zal dat van de film ook vinden, en vice versa. Maar wat mij betreft is ‘Les Mis’ een terechte publiekslieveling.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
