Verkiezingen, tsja, iedere vier jaar is iedereen weer verbaasd over de uitkomst. Nu is men verbaasder dan ooit. Die verbazing leidt ertoe dat er talloze artikelen verschijnen met een duiding van wat er nu eigenlijk gebeurd is, waarom er gestemd is zoals er gestemd is. Wat me opvalt, is dat iedere analyse uitgaat van een rationalisme, dat iedere stem vanuit de rede gebracht is. En als dat niet zo zou zijn, dan klinkt het als een verwijt.

Maar is de stem vanuit de rede niet überhaupt een illusie, stammend uit de Verlichting? Een tijdgeest die volgens de Britse filosoof Isaiah Berlin als volgt samengevat kan worden: de waarheid is universeel en kenbaar door de rede, die voor iedereen toegankelijk is. Ergo: iedereen kan tot dezelfde waarheid komen. Klinkt, om het op zijn Amsterdams te zeggen, enorm “gezellie mozzarellie”.

Gedurende de eeuwen die volgden zou duidelijk worden dat het zo’n vaart niet liep met de rede, met als apotheose de twintigste eeuw: Nietzsche (negentiende, maar soit), Freud en de neurowetenschapper Paul D. MacLean zagen dat de mens zo rationeel nog niet is.

Zonder te gedetailleerd te worden: dat rationalisme bevindt zich in de cortex, het evolutionair gezien nieuwste onderdeel van ons brein – en ook het minst machtige. Oudere onderdelen hebben veel meer macht over ons. Het strafrecht accepteert dit en snapt dat niet iedere (mis)daad rationeel tot stand komt. De economische wetenschappen accepteren het ook meer en meer.

Terug naar de democratie. Deze staatsvorm wortelt in de idealen van de verlichting van de redelijke mens. Nu dat nogal anders in elkaar lijkt te zitten, is de vraag: wat maakt dan dat de democratie in deze vorm houdbaar is? Officieel gezien is het, geloof ik, vanwege het zelfbeschikkingsrecht. Daarin moet dan maar meegenomen worden dat die stem inderdaad niet zo rationeel is, maar iedere poging om dat te incorporeren zou ingaan tegen dat recht. En daar valt ook veel voor te zeggen.

Minder valt er te zeggen voor de illusie van het rationalisme: iedereen verwijt elkaar nu een politieke stem op rationele gronden. Maar als ik iemand zie twijfelen tussen Volt of FvD, dan weet ik dat een stem niet rationeel is. Wat is een stem dan wel? Sociaal, waarschijnlijk: doen wat de ander doet. Niet zo vreemd, toch?

Daarom werd de strategische stem ook zo belangrijk. Niets gaf méér de illusie van de rede dan dat type stem. In een onoverzichtelijke chaos van programma’s, debatten en geharrewar was de strategische stem het ultieme idee van het gebruik van de rede.

Het politieke domein werd plots overzichtelijk, verkleind tot een simpele afweging. Redelijk zijn we nu eenmaal niet, maar we willen het zo graag zijn. Het slaat eigenlijk ook nergens op: politiek ís niet rationeel, waarom zou een stem dat dan wel zijn?

Dat zelfbeschikkingsrecht is misschien wel het hoogste goed van de moderniteit; en toch vraag ik me soms af of we de Bijbel wel hadden moeten vertalen, want daar is dit alles mee begonnen.

Peter van Duyvenvoorde is schrijver en filosoof. Elke drie weken schrijft hij een column in Katholiek Nieuwsblad.