Hoe kon een wreed Romeins martelwerktuig uitgroeien tot het symbool van een wereldgodsdienst? Twee recente boeken werpen een intrigerend licht op die vraag.

Herkenbaar, vertrouwd, krachtig: dat is het kruis in al z’n gedaanten. Niet weg te denken uit onze kerken en huizen en handelingen. Maar zeker ieder jaar op Goede Vrijdag herinneren we ons waar dit symbool vandaan komt: van een bijzonder wreed Romeins martelwerktuig, waaraan de Zoon van God en Verlosser van de mensheid stierf… Gek eigenlijk: dat juist zo’n inhumaan instrument het symbool werd van een zo humane godsdienst. Hoe kan dat?

Jarenlange fascinatie

Recentelijk verschenen er twee boeken die zich elk op geheel eigen wijze met die vraag bezighouden. Het eerste is van Ruben van Wingerden, docent Nieuwe Testament aan de Universiteit van Tilburg. Zijn boek, schrijft hij, is het resultaat van “een jarenlange fascinatie” met het toch vrij lugubere onderwerp van de kruisiging als Romeinse executiemethode.

Van Wingerden gaat grondig en systematisch te werk. Hij beschrijft zo gedetailleerd mogelijk wat we weten over kruisiging in de Romeinse en andere antieke culturen. Hoe zag het kruis er eigenlijk precies uit, hoe hoog was het, hoe werd de veroordeelde eraan bevestigd, waaraan stierf die dan eigenlijk?

Verdekte termen

Opvallend is dat we dat eigenlijk niet zo heel precies weten allemaal. Archeologische vondsten zijn beperkt omdat hout nu eenmaal snel vergaat. En schriftelijke bronnen bieden ook niet altijd soelaas. Op de eerste plaats vanwege vertaalproblemen; bepaalde oude Griekse of Latijnse termen zijn voor meerdere uitleg vatbaar, omvatten soms ook meerdere executiemethoden zoals ophanging of spietsen.

Maar een ander intrigerend probleem is dat Romeinen de kruisiging zo schandelijk vonden, dat zij er zelfs niet graag over schreven – en als het dan toch moest, in verdekte of algemene termen.

Intense wreedheid

En dat terwijl ze toch helemaal niet terughoudend waren in het toepassen ervan, zoveel weten we wél. Bij het lezen van het boek krijg je het niet alleen koud van de intense wreedheid van deze methode, maar ook van de immense schaal waarop die werd toegepast.

Zo uniek wij christenen Jezus vinden, zo generiek was de manier waarop Hij om het leven werd gebracht. Bij bosjes werden de misdadigers en opstandelingen aan het hout genageld. Het was vooral een straf voor slaven, niet-Romeinen, mannen – al zijn er ook gedocumenteerde uitzonderingen. Soms was het ‘kruis’ vermoedelijk niet veel meer dan een paal, soms een scheepsmast, en de lichamen werden er in de meest onmogelijke posities aan bevestigd, veelal geheel naakt en verminkt. Want het doel was ontmenselijking, ontmannelijking ook van de veroordeelden.

Angst en ontreddering

En dat maakte indruk, zeker ook op de Joden. In het Joodse perspectief waar Van Wingerden ook uitvoerig op ingaat, klonk ook altijd Deuteronomium 21,22-23 door, waarin “gehangenen” worden beschreven als onrein en zelfs “door God vervloekt”. De Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus schrijft weliswaar positief over mensen die voor hun verzet tegen de Romeinen gemarteld en gedood waren, maar hij heeft geen goed woord over voor wie gekruisigd zijn, zelfs als het zijn eigen vrienden betrof.

Zo werpt dit boek een heel nieuw licht op de angst en ontreddering die de leerlingen van Jezus gevoeld moeten hebben, toen ze er getuige van waren dat hun Meester aan het kruis werd geslagen. En het maakt de vraag des te intrigerender: hoe kwam het dat juist dat kruis het symbool werd van de beweging van diezelfde leerlingen? Dat zij zich, zoals Paulus schrijft, zelfs “roemen op het kruis”?

Beslissende wending

Op die vraag gaat de protestantse theoloog Alfred C. Bronswijk dieper in in zijn boek, dat als treffende ondertitel ‘Biografie van een symbool’ meekreeg. Uitgebreider dan Van Wingerden beschrijft hij de beslissende wending die ten tijde van de eerste christelijke keizer Constantijn plaatsvond: het kruis verdween als gangbare executiemethode en ‘herrees’ vrijwel gelijktijdig als overwinningssymbool – in hoc signo vignes, in dit teken zul je overwinnen, kreeg Constantijn volgens de legendes in een droom te horen.

Het duurde toen nog steeds enkele eeuwen voordat het kruis echt hét symbool van het christendom werd. In de vroege middeleeuwen lag de nadruk nog op de verrezen, triomferende Christus en waren afbeeldingen van de gekruisigde Christus schaars en ook minder expliciet. Pas vanaf de tiende eeuw kwam het lijden meer centraal te staan, en begon het meebeleven van het passieverhaal steeds belangrijker te worden in de theologie en volksdevotie.

Erudiet

Bronswijk beschrijft die langzame culturele verwording van het kruisbeeld op magnifieke en erudiete wijze, met veel oog voor theologische nuances en (niet vanzelfsprekend in protestantse kring) de diepgang van devotiepraktijken. Het is wat dat betreft een aangenamer boek om te lezen dan de plastische kruisgeschiedenis van Van Wingerden.

Maar ze vullen elkaar ook op uitstekende wijze aan. Wie ze samen leest, kijkt nooit meer op dezelfde wijze naar de kruiswegstaties op Goede Vrijdag, en slaat nooit meer op dezelfde achteloze wijze een kruisje.