In kloosterdorp Steyl toont een expositie de tragische vlucht van de paradijsvogel; van ‘Vogel van God’ veranderde dit tropische dier in een lucratief exportproduct, waar ook katholieke missionarissen goed aan verdienden.
Een landelijk dagblad omschreef The British Museum in Londen onlangs laatdunkend als “een koloniaal zeeroversmagazijn”. De druk op dit museum en andere musea om ‘roofkunst’ terug te geven aan de landen van herkomst groeit.
Nu zal het Limburgse dorpje Steyl wat minder in het oog springen bij de internationale pers dan Londen of Parijs, maar het Missiemuseum daar onder de rook van Venlo voelt de hete adem van het kolonialismedebat natuurlijk ook in de nek.
Moest dat museum aan het teruggeven van koloniale schatten beginnen, dan kon het de tent wel opdoeken – want het hele museum bestaat nu net uit curiosa die door de missionarissen van weleer werden meegenomen uit verre buitenlanden. Zalen vol met opgezette dieren, opgeprikte insecten, culturele en religieuze artefacten uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika… Een zonder meer intrigerende maar ook wel een beetje griezelige collectie.
Hoe overspannen en overtrokken dat hele roofkunstdebat soms ook is: je snapt het wel als je ronddwaalt in het Missiemuseum. Bij vrijwel alles denk je: dit hóórt hier niet. Die vlinder hoort rond te fladderen in een oerwoud, dat samoeraiharnas hoort aan een samoeraikrijger te zitten.
“De expositie over de paradijsvogel vertelt geen zwart-witverhaal over boze blanke kolonisten versus nobele wilden”
Tweet dit!
Dat is dit ene kleine museum niet aan te wrijven. Het geldt in feite voor heel het moderne verschijnsel ‘museum’; iets tentoonstellen achter glas aan een zich vergapend publiek is per definitie hetzelfde als iets uit z’n eigenlijke context rukken.
In de tijdelijke tentoonstelling Vogels van God kiest dit Limburgse museum de vlucht naar voren. Dat wil zeggen: het beschreven ongemak wordt expliciet benoemd, zelfs tot onderwerp gemaakt van de expositie. Die draait om de kleurrijke paradijsvogels die ooit talrijk waren in het regenwoud van Nieuw-Guinea.
Maar zoals dat gaat met dieren die door mensen mooi gevonden worden: ze werden mikpunt van een intensieve jacht en lucratieve handel. De missionarissen van Steyl zelf – de Congregatie van het Goddelijk Woord (SVD) van de heilige Arnold Janssen – hebben aan die handel ook goed verdiend. Als je naar buiten komt uit het museum bekijk je de enorme kloostergebouwen van dit fraaie dorpje toch met andere ogen.
De expositie over de paradijsvogel vertelt echter geen zwart-witverhaal over boze blanke kolonisten die in den vreemde ongerepte natuur en culturen vertrappen en uitbuiten. Zeker, de paradijsvogel werd een bedreigde diersoort omdat de veren een gewild product werden in de Europese modehuizen van de negentiende en vroege twintigste eeuw. Een scherpe spotprent uit die tijd toont dan ook een modieus geklede dame die in het oerwoud op de vogels jaagt, met als onderschrift: “De vrouw achter het geweer.”
“We verklaren de pracht heilig en goddelijk, maar willen het goddelijke tegelijkertijd vastgrijpen en inblikken”
Tweet dit!
Maar, zo lezen we elders, de inheemse bevolking beschouwde de vogels weliswaar als goddelijk, maar dat verhinderde hen niet om al lang vóór de komst van de kolonisten uitgebreid op de dieren te jagen en ze te verhandelen. Het idee dat alleen witte westerlingen door hebzucht en pronkzucht gedreven worden, is even racistisch en onrealistisch als de romantische illusie van de ‘nobele wilde’.
Hoe dan ook: het geeft een wrange nasmaak aan die hele notie van ‘vogels van God’ en ‘paradijsvogels’. Hoe kan het dat dieren die door zowel de oude als de nieuwe bewoners van Nieuw-Guinea als heilig werden gezien, zo wreed werden behandeld?
Saillant detail: in Europa leefde indertijd het misverstand dat deze vogels pootloos waren, paradisaea apoda luidde aanvankelijk ook de wetenschappelijke benaming, wat bijdroeg aan het mythische beeld van vogels die de hele dag rondvlogen als engelen in het paradijs. In werkelijkheid zagen de lokale jagers de poten als overbodig, dus die hakten ze eraf voordat de buit naar Europa werd verscheept.
Schoonheid, pracht en gratie; we worden erdoor gebiologeerd, verklaren het heilig en goddelijk… Maar tegelijkertijd wil de mens dat goddelijke vastgrijpen, inblikken, mee naar huis nemen, ermee pronken, het vanachter museumglas tentoonstellen. Wat een tragische, maar schijnbaar onuitroeibare neiging. Beter één vogel in de lucht dan tien in de hand, zo zou het spreekwoord eigenlijk moeten luiden. De echt goddelijke vogel, blijft een vrije vogel.
De expositie Vogels van God is nog t/m 1 september 2024 in het Missiemuseum, Veerweg 6 te Steyl. Meer informatie: missiemuseum.nl.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
