Een jaar geleden, op oudejaarsdag 2022, overleed paus Benedictus XVI. Priester Antoine Bodar, een uitgesproken bewonderaar, schreef een boek over diens voornaamste erfenis: zijn diepzinnige en precieze theologie. “Daarmee staat hij wat tegenover deze tijd, maar zijn intellectuele stijl heeft mij altijd aangesproken.”

“Mevrouw, uw zendtijd is te kort om zoveel onzin tegen te spreken.” Die gevleugelde woorden sprak Antoine Bodar in februari 2013 tegen een televisieverslaggeefster. Paus Benedictus XVI had net tot ieders grote verrassing zijn aftreden aangekondigd, en het betreffende tv-programma had een korte collage getoond met hoogtepunten – of eigenlijk louter dieptepunten – uit het pontificaat: onhandige uitspraken, vermeend ‘aartsconservatieve’ standpunten, misbruikschandalen… Wat ’s lands bekendste priester, die live om een reactie werd gevraagd, tot bovenstaande vileine opmerking verleidde.

‘Panzerkardinaal’

Antoine Bodar glimlacht als hij eraan herinnerd wordt. “Ik heb het uit het hart gezegd”, vertelt hij. “Sowieso was dat in het algemeen de teneur in de Nederlandse media als het ging over Ratzinger. Ik heb hem zo vaak moeten verdedigen. De ‘Panzerkardinaal’ werd hij genoemd, en wat al niet meer. Terwijl, als je die man beter kende, dan was hij de bescheidenheid zelve. Alleen, en dat is een belangrijk element bij hem, hij is heel precies. Een precieze theoloog, en daarmee staat hij natuurlijk wat tegenover de tijd van nu.”

“Het clichébeeld van Joseph Ratzinger als professor klopt wel een beetje. Hij had niet de flair van zijn voorganger en opvolger, en als hij een audiëntie hield, sprak hij soms wel wat over de hoofden van de mensen heen. Maar wat hij zei, was schitterend, dat wilde ik thuis altijd nog een keer nalezen. Mij heeft zijn intellectuele stijl altijd erg aangesproken. Ik ben zelf ook een Pietje Precies, ik wil graag weten hoe de dingen precies in elkaar steken.”

Belangrijkste nalatenschap

Dus werd het – bijna een jaar na het overlijden van Joseph Ratzinger – tijd voor een eerbetoon in de vorm van een boek. Over Benedictus’ pontificaat wilde Bodar nadrukkelijk (nog) niet schrijven, daarvoor vindt hij het te vroeg. Zijn boek moest gaan over Ratzingers voornaamste nalatenschap: zijn theologie. Want die is groots en diepzinnig, vindt hij, en nog veel te weinig bekend. “De tijd van Ratzinger komt nog, als theoloog. Dat hoor ik internationaal steeds meer mensen zeggen.”

In zijn boek werkt hij de theologische verwantschap tussen Ratzinger en kerkvader Augustinus – die hij kort na Benedictus’ overlijden al aanstipte in KN – verder uit. Hij staat stil bij Ratzingers blijvende interactie met het Tweede Vaticaans Concilie en weerlegt het veelgehoorde idee dat er een breuk zou zijn tussen de ‘jonge’ (progressieve) Ratzinger en de ‘late’ (conservatieve) Ratzinger. Sowieso denkt Ratzinger niet in termen van breuken, maar juist van continuïteit; dat is ook wezenlijk voor zijn traditiebegrip, laat Bodar zien. Ook zijn ecclesiologie en liturgische opvattingen komen uitvoerig aan bod in het boek.

Leesadvies

Bepaald geen lichte kost, zo geeft Bodar toe. Maar voor wie wil zien dat Ratzinger ook heus heel mooi en meeslepend kan schrijven, heeft hij wel een advies: “Lees gewoon zijn trilogie over Jezus van Nazareth eens! Die boeken zijn terecht alom geprezen, ook buiten de katholieke wereld. Een protestantse journalist van het Nederlands Dagblad verzuchtte eens dat die boeken zo prachtig zijn, ‘alleen jammer dat ze door een paus zijn geschreven’.”

Toch is het Bodar wel degelijk ook om een rehabilitatie van de persoon achter de geschriften te doen. “Het was een man die opviel door zijn beminnelijkheid. Ik heb hem een paar keer ontmoet – al wil ik me daar niet op voor laten staan, zo veel stelde het ook weer niet voor. Het priesterhuis in Rome waar ik woon, bezocht hij eens kort voor hij paus werd. En in 2006, dus toen hij al paus was, ben ik hem gaan bezoeken met mijn huisgenoten. Hij was zo’n man die iedereen die hij ontmoette ook echt aankeek, hij was heel geïnteresseerd, stelde vragen.”

Contrast met Franciscus

Onder priesters was Benedictus zeer populair, zo herhaalt Bodar een paar keer tijdens het gesprek, veel populairder dan de huidige paus. Daar raken we een gevoelige snaar; Bodar heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij geen groot fan is van Franciscus.

Voor een belangrijk deel zit dat in de framing in de media, zo geeft hij meteen toe: het zit hem dwars dat Benedictus zo hardnekkig en onterecht als kil en autoritair werd neergezet, “terwijl Franciscus in werkelijkheid veel autoritairder is in zijn bestuursstijl, en helemaal niet de lieve opa die de media vaak van hem maken”.

Orde en chaos

Inhoudelijk is er ook veel meer continuïteit tussen Benedictus en Franciscus dan vaak gedacht wordt, gaat hij verder, “dat zal de huidige paus als eerste beamen”. Het uiteindelijke verschil zit meer in stijl: “Benedictus hield van orde, Franciscus is meer het type dat wat chaos toestaat en vervolgens ziet wat voor goeds daaruit boven komt drijven.”

En zeker komt er ook veel goeds bovendrijven uit het pontificaat van Franciscus, geeft Bodar grif toe – sowieso is hij wars van het type kritiek op de paus dat doorslaat in grote en verbitterde verwijten. “Kennelijk zijn velen niet meer in staat om op een beschaafde manier met elkaar van mening te verschillen”, verzucht hij.

Synode

Over bijvoorbeeld de synode over synodaliteit, die hij in oktober in Rome van dichtbij kon meemaken, is Bodar verassend positief. “Ik ben daar zeer gelukkig mee, die is geheel in lijn met het conciliedecreet Lumen Gentium, waarin de rol van de leek positief wordt omschreven. Ik hoop dat de synode volgend jaar nog veel meer macht bij de leken legt. Ik vind dat alleen maar een goede zaak. Het is beter dat wij priesters ons beperken tot wat wij wél goed kunnen.”

“Zelf ben ik in parochies ook altijd gezegend geweest met goede bestuurders, met leken die bijvoorbeeld – anders dan ikzelf – verstand hadden van zaken als financiën. Ik ben toch zeker geen manager? Je moet de clerici en de laïci niet door elkaar halen; laat de clericus een herder zijn, en de laïcus een manager.”

Kritiek op de geestelijkheid

Maar moeten die herders “naar hun schapen ruiken”, zoals Franciscus steeds benadrukt? “Laat die schapen eerst maar eens in de wastobbe gaan”, sneert Bodar. Hij vindt dat de paus niet zelden doorslaat in zijn felle kritiek op de geestelijkheid. “We mogen geen dure auto’s of horloges hebben, niet bezig zijn met hoe we ons kleden. Dat is makkelijk praten, denk ik dan; de paus was als priester altijd lid van een orde, arm in persoon maar als gemeenschap schatrijk. Wij wereldheren hebben die luxe niet, en hebben ook geen gelofte van armoede afgelegd.”

“Natuurlijk heeft de paus gelijk als hij zegt dat priesters zichzelf niet moeten zien als een soort supergelovigen. Of dat leken dat zo gaan zien, want dat gebeurt natuurlijk ook maar al te vaak. Maar ik denk wel: dat klerikalisme dat de paus beschrijft, bestaat misschien nog in Zuid-Amerika – en vooruit, misschien ook her en der in Rome. Maar in Noordwest-Europa, en zeker in Nederland, is dat allang niet meer aan de orde. Daar slaat het soms zelfs door naar de andere kant. In Nederland is het priesterschap voor velen een erg eenzaam beroep. We hebben dan juist bemoediging, nabijheid en troost nodig van de paus, in plaats van steeds maar weer een veeg uit de pan.”

Priester niet in tel

Dit raakt overigens aan een dieper pijnpunt, aldus Bodar, dat veel ouder is dan het pontificaat van Franciscus. “Het Tweede Vaticaans Concilie heeft veel betekend voor de positie van de bisschop. Ook het diakenambt werd afgestoft. Maar je zou kunnen zeggen dat de priester een beetje vergeten werd. Die telde niet echt meer mee; hij werd sindsdien ook in de praktijk vaak gezien als niet meer dan de assistent van de bisschop.”

Bij de recente synode was dat ook goed merkbaar. Hoewel formeel nog steeds een bisschoppensynode, waren er veel niet-bisschoppen uitgenodigd; leken, diakens, religieuzen, mannen en vrouwen, waarvan velen met stemrecht. “En terecht dat er bijvoorbeeld veel kloosterzusters waren, daar ben ik alleen maar voor.” Maar menig commentator heeft ook al opgemerkt dat er naar verhouding erg weinig priesters waren. “Dat mag de volgende keer echt wel anders”, vindt hij.

Positieve visie

Waar volgens Bodar dus behoefte aan is, is een positieve visie op het priesterambt voor deze tijd. En ja, daarvoor ziet hij veel bruikbare aanzetten in de theologie van Ratzinger. “De priester is vooraleerst een herder, dat zegt Franciscus terecht, maar daarnaast is de priester óók een leraar, en óók een liturg. Die noties waren bij Benedictus veel sterker ontwikkeld. Het gaat ook altijd om de heiliging, het gaat ook om het met eerbied vieren van de liturgie, waarin de priester als het ware helemaal verdwijnt en Christus present stelt als offer en offeraar.”

Al het moois dat wijlen Joseph Ratzinger daarover schreef, zo is zijn stellige overtuiging, zal door komende generaties ongetwijfeld herontdekt worden. Er zijn nog veel meer boeken over deze grote paus en theoloog te schrijven. Of Bodar dat zelf gaat doen, betwijfelt hij echter. “Mijn leven is weldra aan het einde van de weg”, schrijft hij erover in het voorwoord. “Wie weet derhalve, of ik nog tijd vind of vinden wil.”

Schrijverij

Is dit boek dan ook zijn laatste, zijn nalatenschap? Antoine Bodar haalt de schouders op. Hij is nog in goede gezondheid, zegt hij geruststellend, maar hij is inmiddels 79, “dus het schiet wel op. Ik ben blij dat ik als rector van de Friezenkerk nog wekelijks een preek mag houden en de liturgie mag celebreren. Daar komt het meeste van mijn werk uit voort – van wie ik ben op de preekstoel en in de biechtstoel, in overdrachtelijke zin. Maar verder ben ik ook altijd een leraar en een intellectueel gebleven, en het liefst leg ik mij in mijn laatste jaren toe op de schrijverij.”

Een contemplatieve oude dag dus, waarmee de door hem zo bewonderde Joseph Ratzinger ook 95 geworden is? “Precies”, zegt Bodar met een glimlach. “Ik heb nog even.”